Η μάχη στα Κούναξα ήταν πολεμική σύγκρουση μεταξύ του βασιλιά Αρταξέρξη Β' και του αδερφού του Κύρου για την κυριαρχία στην περσική αυτοκρατορία. Έλαβε χώρα στα τέλη του καλοκαιριού του 401 π.Χ. κοντά στην ομώνυμη πόλη της Μεσοποταμίας, περίπου 70 χλμ. βορείως της Βαβυλώνας.
Oι λόγοι της μάχης και η κατάσταση που επικρατούσε
Το 404 π.Χ. πέθανε ο Αχαιμενίδης βασιλιάς, Δαρείος Β' και τον διαδέχθηκε ο γιος του, Αρταξέρξης Β' προς απογοήτευση του δεύτερου γιου του, Κύρου του Νεότερου γεγονός που οδήγησε σε άγριο ανταγωνισμό και σε μία αναμέτρηση στα Κούναξα, κοντά στη Βαβυλώνα, το 401 π.Χ..
Ο Αρταξέρξης, γνωστός και ως Αρσάκης, ήταν ο πρώτος εκ των δυο παιδιών του Δαρείου και της Παρυσάτιδος. Η Παρυσάτιδα ευνοούσε τον αδερφό του Κύρο, λόγω του ότι γεννήθηκε αφού ο Δαρείος είχε γίνει βασιλιάς, ενώ ο Αρταξέρξης είχε γεννηθεί όταν ο Δαρείος ήταν ακόμη πρίγκηπας. Κατά τη διάρκεια της στέψης του Αρταξέρξη, ο Κύρος συνελήφθη για απόπειρα δολοφονίας κατά του αδερφού του και καταδικάστηκε σε θάνατο.
Μετά τη μεσολάβηση της μητέρας του αφέθηκε ελεύθερος και επέστρεψε στις Σάρδεις, με σκοπό να καταστρώσει νέα συνωμοσία κατά του Αρταξέρξη. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου ο Κύρος βοήθησε τους Σπαρτιάτες να νικήσουν τους Αθηναίους και αυτοί ανταποδίδοντας τη χάρη απέστειλαν μία μεγάλη δύναμη 10.400 μισθοφόρων.
Ο Κύρος θέλοντας να κρατήσει μυστικές τις προθέσεις του, συνέχισε να πληρώνει τους φόρους του και δικαιολόγησε την συγκέντρωση των ελληνικών δυνάμεων λέγοντας ότι είχε διαμάχη με τον σατράπη της Ιωνίας, Τισσαφέρνη. Οι Έλληνες στρατιώτες, υπό τις διαταγές του Σπαρτιάτη στρατηγού Κλέαρχου συγκεντρώθηκαν χωρίς να γνωρίζουν το λόγο της εκστρατείας και ακόμη και όταν τον έμαθαν, ο Κύρος κατάφερε να τους πείσει με την υπόσχεση περισσοτέρων χρημάτων.
Ο Αρταξέρξης είχε ενημερωθεί για τα πλάνα του Κύρου από τον Τισσαφέρνη. Καταστρώνοντας τα σχέδια του είχε ως βοήθεια τον Έλληνα εμπειρογνώμονα Φαλίνο, ο οποίος - σύμφωνα με τον Ξενοφώντα - εργαζόταν για τον Τισσαφέρνη και θεωρείτο γνώστης των τακτικών του πεζικού.
Οι αντιμαχόμενες δυνάμεις
Οι δύο δυνάμεις διέφεραν κατά πολύ και είχαν διαφορετικά πλεονεκτήματα ο ένας συγκρινόμενος του άλλου. Ο Κύρος είχε ως πλεονέκτημα την ποιότητα του στρατεύματος του, καθώς διέθετε 10.400 βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες, αποδεδειγμένα ανώτερους από τους Πέρσες ομόλογους τους. Επίσης, διέθετε 2.500 μισθοφόρους πελταστές, 1.000 Παφλαγόνες ιππείς, 100.000 Ασιατικά στρατεύματα και 600 επίλεκτους ιππείς ως σωματοφυλακή.
Αντ' αυτού, ο Αρταξέρξης είχε αριθμητικό πλεονέκτημα καθώς διέθετε 400.000 πεζικάριους και 150 με 200 δρεπανηφόρα άρματα, καθώς και 6.000 ιππείς ως σωματοφυλακή. Επίσης, ο Αρταξέρξης είχε το πλεονέκτημα ότι περίμενε τον Κύρο και προετοίμασε τον στρατό του όσο το δυνατόν καλύτερα, ενώ ο Κύρος εξασθένισε το στρατό του μέσω μιας μεγάλης πορείας.
Η παράταξη των δύο στρατευμάτων
Ο Κύρος περίμενε ότι η αρχική συνάντηση θα πραγματοποιούνταν στην τάφρο που είχε διανοίξει ο Αρταξέρξης αλλά εξεπλάγη όταν πλησιάζοντας προς το όρυγμα συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε κανείς. Η παράταξη του Κύρου, συνέχισε την προέλαση της με τους Έλληνες μισθοφόρους, υπό την καθοδήγηση του Κλέαρχου, στην δεξιά πλευρά με τον ποταμό Ευφράτη να προστατεύει τα δεξιά τους.
Στο αριστερό άκρο της ελληνικής πτέρυγας τοποθετήθηκαν 2.500 πελταστές με 1.000 Παφλαγόνες ελαφρούς ιππείς από πίσω τους. Στο κέντρο του στρατεύματος του, βρισκόταν ο Κύρος με τους 600 βαριά οπλισμένους φρουρούς του. Στο αριστερό άκρο της παράταξης βρισκόταν οι 100.000 Ασιάτες στρατιώτες με 20 δραπανηφόρα άρματα υπό την καθοδήγηση του Πέρση διοικητή Αριαίου.
Ο στρατός του Κύρου προχωρούσε σε σχηματισμό πορείας, όταν γύρω στο μεσημέρι οι ανιχνευτές του ανέφεραν την προσέγγιση του βασιλικού στρατού. Ο στρατός του Αρταξέρξη βρισκόταν σε βαθύ σχηματισμό με τον Αρταξέρξη στο κέντρο. Κοντά στον Ευφράτη είχε τοποθετηθεί το ιππικό του Τισσαφέρνη. Στα δεξιά του ιππικού τάχθηκε το βαρύ περσικό πεζικό και στα αριστερά του το αιγυπτιακό βαρύ πεζικό, ενώ πίσω τους βρισκόταν ιππικό και τοξότες σε μεγάλο βάθος.
Ο Ξενοφών αναφέρει ότι ο Κύρος διέταξε τον Κλέαρχο να παραταχθεί στο κέντρο, απέναντι από τον Αρταξέρξη αλλά ο Σπαρτιάτης στρατηγός αρνήθηκε φοβούμενος περικύκλωση από τον πολυάριθμο στρατό του Πέρση βασιλιά. Επίσης, αναφέρει ότι η μάχη ξεκίνησε νωρίς το απόγευμα οπότε οι δύο δυνάμεις είχαν πολύ χρόνο για να ανασυνταχθούν.
Νίκη Ελλήνων αλλά τελική ήττα του Κύρου
Οι δύο δυνάμεις βρίσκονταν σε απόσταση περίπου μισού χιλιομέτρου, όταν ο Κύρος έδωσε το σύνθημα για επίθεση. Η ελληνική πλευρά του στρατεύματος του προχωρούσε τραγουδώντας τον πολεμικό παιάνα που έδινε συντονισμό στο βάδισμα και ταυτόχρονα αποσκοπούσε στον εκφοβισμό του αντιπάλου. Από την πλευρά του Αρταξέρξη, πρώτα επιτέθηκαν τα δραπανηφόρα άρματα. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, μερικά από τα εν λόγω άρματα διαπέρασαν κατά λάθος το δικό τους στράτευμα ενώ άλλα πέρασαν τις γραμμές του Κύρου, ακυβέρνητα, με αποτέλεσμα να μην καταφέρουν να διασπάσουν την ελληνική φάλαγγα.
Μέτα τα δραπανηφόρα άρματα, ήταν παραταγμένο το περσικό και αιγυπτιακό ιππικό το οποίο υποχώρησε άτακτα, με τους Έλληνες να τους ακολουθούν για μία περίπου ώρα, κρατώντας τον σχηματισμό τους. Την ίδια στιγμή, η αριστερή πλευρά του Κύρου υπερφαλαγγίστηκε από τη δεξιά του Αρταξέρξη.
Ο Τισσαφέρνης, βλέποντας το κενό στην δεξιά πλευρά του Κύρου, αφού οι Σπαρτιάτες είχαν προχωρήσει σχεδόν 6 χιλιόμετρα έχοντας απομακρυνθεί από την υπόλοιπη γραμμή, κατευθύνθηκε προς το ελληνικό στρατόπεδο διασκορπίζοντας τους Παφλαγόνες ιππείς και χωρίς να προσπαθήσει να επιτεθεί στους Έλληνες οπλίτες άδραξε την ευκαιρία, να επιτεθεί από πλάγια, στον Κύρο.
Ο Κύρος βλέποντας ότι δεν είχε επιλογές μετά την απομάκρυνση των Σπαρτιατών, επιτίθεται με τη φρουρά του κατά του αδελφού του. Η φρουρά του Αρταξέρξη διαλύεται σχεδόν αμέσως αφού ο διοικητής των 6.000 φρουρών του Αρταξέρξη, Αρταγέρσης σκοτώνεται από τη σφοδρή επίθεση του Κύρου. Αμέσως μετά επιτίθεται κατά του ίδιου του Αρταξέρξη χωρίς να έχει ανασυντάξει το ιππικό του. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Αρταξέρξης επιτέθηκε με το ακόντιο του, αλλά πέτυχε τον φίλο του Κύρου, Σαλτιφέρνη. Ο Κύρος κατάφερε να πληγώσει τον Αρταξέρξη, αλλά στη σφοδρή μάχη με τους βασιλικούς σωματοφύλακες σκοτώθηκε.
Το αποτέλεσμα της μάχης
Η νίκη του ελληνικού στρατεύματος όχι μόνο δεν ωφέλησε τον Κύρο, αλλά άφησε εκτεθειμένη τη δεξιά πλευρά του έτσι ώστε να έχει τη δυνατότητα να διεισδύσει το ιππικό του Αρταξέρξη. Η αδύναμη αριστερή πλευρά του Αρταξέρξη οπισθοχώρησε και προφανώς δεν υπήρξε σωστός συντονισμός από τον Κύρο ή τον Κλέαρχο για το τι πρέπει να κάνουν οι Έλληνες μετά από το εν λόγω συμβάν.
Ο αριθμός των νεκρών, ήταν πολύ μικρός για τα μεγέθη των στρατευμάτων που συγκρούσθηκαν. Ο Πλούταρχος αναφέρει δύο πιθανά νούμερα: 9.000 σύμφωνα με τον Κτησία ή 25.000 σύμφωνα με τον Δείνωνα.
Μετά την μάχη, ο Αρταξέρξης απέδωσε στον Τισσαφέρνη την υψηλότερη βασιλική εύνοια, δίνοντάς του την κόρη του για σύζυγο. Επίσης, ο Τισσαφέρνης ανέλαβε τη διοίκηση των επαρχιών του Κύρου.
Τέλος, να αναφέρουμε ότι οι πολιτιστικές διαφορές Ελλήνων και Περσών οδήγησαν στη σύγκρουση των δύο πλευρών και στην μαχητική αποχώρηση του στρατεύματος του Κλέαρχου που έγινε γνωστή ως η Κάθοδος των Μυρίων. Η ηρωική αυτή πορεία ήταν που κατέδειξε τις αδυναμίες της Περσικής Αυτοκρατορίας στον Φίλιππο και τον Μέγα Αλέξανδρο.
Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα η σύνθεση του σώματος αποτελείτο από
- 4.000 οπλίτες υπό τις διαταγές του Ξενία από την Αρκαδία (από την Παρρασία)
- 1.500 οπλίτες και 500 γυμνήτες (ελαφρύ πεζικό) υπό τις διαταγές του Πρόξενου από τη Βοιωτία (από τη Θήβα)
- 1.000 οπλίτες υπό τις διαταγές του Σοφαίνετου του Στυμφάλιου (από τη Στύμφηλο)
- 500 οπλίτες υπό τις διαταγές του Σωκράτη από την Αχαΐα
- 300 οπλίτες και 300 πελταστές με αρχηγό τον Πασίωνα από τα Μέγαρα
- 1.000 οπλίτες, 800 Θράκες πελταστές και 200 Κρήτες τοξότες με αρχηγό τον Κλέαρχο από τη Σπάρτη, συν πάνω από 2.000 άνδρες από το σώμα του Ξενία και του Πρόξενου όταν αυτοί λιποτάκτησαν
- 1.000 οπλίτες υπό τον Σοφαίνετο τον Αρκάδα
- 300 οπλίτες με αρχηγό τον Σώσι από τις Συρακούσες
- 700 οπλίτες υπό τον Χειρίσοφο από τη Σπάρτη
- 1.000 οπλίτες και 500 πελταστές υπό τον Μένωνα από τη Θεσσαλία (από τη Φάρσαλο)
- και τέλος 400 Έλληνες μισθοφόροι, λιποτάκτες του στρατού του Αρταξέρξη
Οι Μύριοι συνοδεύονταν από 35 τριήρεις υπό τις διαταγές του Πυθαγόρα του Λακεδαιμόνιου και 25 άλλες τριήρεις με αρχηγό τον Αιγύπτιο ναύαρχο Ταμώ. Συνοδεύονταν δε αρχικώς από άλλους 100.000 Πέρσες με αρχηγό τον Αριαίο, ενώ σύγχρονοι ιστορικοί υπολογίζουν ότι η δύναμη αυτών των Περσών δεν ξεπερνούσε τις 20.000.
Καθόλη τη διάρκεια και μέχρι και λίγο μετά τη μάχη στα Κούναξα, αρχηγός των Μυρίων ήταν ο Σπαρτιάτης στρατηγός Κλέαρχος. Τότε ο Τισσαφέρνης αιχμαλώτισε και θανάτωσε τους Κλέαρχο, Πρόξενο, Μένωνα, Αγία τον Αρκά, και Σωκράτη. Τη διοίκηση ανέλαβαν κατόπιν οι: Ξενοφών ο Αθηναίος, Τιμασίων ο Δαρδάνιος, Ξανθικλής ο Αχαιός, Κλεάνωρ ο Ορχομένιος, και Φιλήσιος ο Αχαιός, με γενικό στρατηγό τους τον Χειρίσοφο.
Στην αρχή της εκστρατείας το 401 π.Χ. ο Ξενοφών αναφέρει ότι το σώμα των Μυρίων είχε δύναμη γύρω στους 10.400 πολεμιστές, ενώ το 399 π.Χ. είχε μειωθεί στους 6.000.
Πληροφορίες αντλήθηκαν από τις παρακάτω πηγές:
