ΑΠΟ ΤΟ 5ο ΒΙΒΛΙΟ
ἐὰν μη […] ἢ οἱ φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν ἐν ταῖς πόλεσιν ἢ οἱ βασιλῆς τε νῦν λεγόμενοι καὶ δυνάσται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε καὶ ἱκανῶς, καὶ τοῦτο εἰς ταὐτὸν συμπέσῃ, δύναμίς τε πολιτικὴ καὶ φιλοσοφία […] οὐκ ἔστι κακῶν παῦλα, ὦ φίλε Γλαύκων, ταῖς πόλεσι, δοκῶ δ᾽ οὐδὲ τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει. «Αν δεν κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι στις πολιτείες ή αν όσοι ονομάζονται σήμερα κυβερνήτες και εξουσιαστές δεν στραφούν στη φιλοσοφία με ειλικρινή πρόθεση και σε επαρκή βαθμό, ώστε να συμπέσει σε ένα η πολιτική δύναμη και η φιλοσοφία […] δεν θα υπάρξει τέλος νομίζω στα δεινά, καλέ μου Γλαύκων, ούτε στις πολιτείες, ούτε και στο ανθρώπινο γένος.» [5.473c-d].
τοὺς αὐτὸ ἄρα ἕκαστον τὸ ὂν ἀσπαζομένους φιλοσόφους ἀλλ᾽οὐ φιλοδόξους κλητέον […] «Αυτούς που αγαπούν αυτό που πραγματικά υπάρχει [την αλήθεια] πρέπει να αποκαλούμε φιλοσόφους και όχι φίλους την γνώμης/άποψης» [5.480a]
6ο ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ [ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ]
ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ – ΠΟΙΑ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ
φιλόσοφοι μὲν οἱ τοῦ ἀεὶ κατὰ ταὐτὰ ὡσαύτως ἔχοντος δυνάμενοι ἐφάπτεσθαι, οἱ δὲ μὴ ἀλλ᾽ ἐν πολλοῖς καὶ παντοίως ἴσχουσιν πλανώμενοι οὐ φιλόσοφοι, «Φιλόσοφοι είναι όσοι μπορούν να συλλαμβάνουν εκείνο που από κάθε άποψη μένει πάντα απαράλλαχτα αμετάβλητο, ενώ όσοι δεν μπορούν να το κάνουν αυτό αλλά περιπλανιούνται άσκοπα σε πράγματα πολλά και ποικίλα δεν είναι φιλόσοφοι […]» [6.484b]
τὴν ἀψεύδειαν καὶ τὸ ἑκόντας εἶναι μηδαμῇ προσδέχεσθαι τὸ ψεῦδος ἀλλὰ μισεῖν, τὴν δ᾽ ἀλήθειαν στέργειν. «Να μην υπάρχει μέσα τους ψέμα και όσο εξαρτάται από τη βούλησή τους, να μην αποδέχονται σε καμία περίπτωση το ψέμα, αλλά να το μισούν, ενώ απεναντίας να αγαπούν την αλήθεια.» [6.485c]
σώφρων μὴν ὅ γε τοιοῦτος καὶ οὐδαμῇ φιλοχρήματος: ὧν γὰρ ἕνεκα χρήματα μετὰ πολλῆς δαπάνης σπουδάζεται, ἄλλῳ τινὶ μᾶλλον ἢ τούτῳ προσήκει σπουδάζειν. «Κι ένας τέτοιος άνθρωπος θα έχει σωφροσύνηκαι δεν θα είναι σε καμία περίπτωση φιλοχρήματος. Γιατί τα πράγματα που για χάρη τους οι άνθρωποι κυνηγούν με τέτοιο ζήλο το χρήμα και τις μεγάλες δαπάνες ταιριάζουν σε κάποιον άλλο μάλλον παρά σ’εκείνον (τον φιλόσοφο).»[6.485e]
ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ ΟΜΩΣ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΔΕΝ ΦΑΙΝΟΝΤΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟΙ
ΑΔΕΙΜΑΝΤΟΣ ἔργῳ δὲ ὁρᾶν, ὅσοι ἂν ἐπὶ φιλοσοφίαν ὁρμήσαντες […] μακρότερον […] ἀχρήστους ταῖς πόλεσι γιγνομένους. «Ωστόσο στην πράξη διαπιστώνει κανείς ότι όσοι ακολούθησαν το δρόμο προς τη φιλοσοφία […] επί μακρότερον […] δείχνουν να καταντούν άχρηστοι για την πόλη τους […]». [6.487c-d]
πῶς οὖν, ἔφη, εὖ ἔχει λέγειν ὅτι οὐ πρότερον κακῶν παύσονται αἱ πόλεις, πρὶν ἂν ἐν αὐταῖς οἱ φιλόσοφοι ἄρξωσιν, οὓς ἀχρήστους ὁμολογοῦμεν αὐταῖς εἶναι; «Τότε λοιπόν πως είναι σωστό ότι δεν πρόκειται να έχουν τελειωμό οι συμφορές στις πολιτείες προτού να κυβερνήσουν σ’ αυτές οι φιλόσοφοι, αυτοί που εμείς παραδεχόμαστε ότι είναι άχρηστοι για τις πολιτείες αυτές;»
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
ἐρωτᾷς, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἐρώτημα δεόμενον ἀποκρίσεως δι᾽ εἰκόνος λεγομένης. «Θέτεις, του είπα, ένα ερώτημα που χρειάζεται να απαντηθεί με μια παραβολή.» [6.487e]
ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΠΛΟΙΟΥ ΚΑΙ ΝΑΥΤΩΝ (βλ. μετάφραση Πολιτείας 6.488a-489a)
ΜΟΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: «Ένας καραβοκύρης πιο σωματώδης και πιο χειροδύναμος απ’ όσο όλοι μαζί οι άλλοι, όσοι είναι πάνω στο καράβι, κάπως βαρύκοος αλλά και με ελαττωματική όραση, επίσης με ανάλογα ελλιπείς γνώσεις γύρω από τη ναυτική τέχνη, και ναύτες που τσακώνονται μεταξύ τους ποιος θα πάρει στα χέρια του το τιμόνι, με τον καθένα τους να νομίζει ότι πρέπει αυτός να γίνει κυβερνήτης, παρόλο ότι ποτέ του δεν έμαθε την τέχνη αυτή ούτε και είναι σε θέση να πει ποιον είχε δάσκαλο ούτε να προσδιορίσει τον χρόνο της μαθητείας του, και επιπλέον να ισχυρίζονται ότι η ναυτική τέχνη δεν είναι κάτι που μπορεί κανείς να το διδαχτεί, έτοιμοι να κατασπαράξουν όποιον υποστηρίζει το αντίθετο. Κι όλους αυτούς να συνωστίζονται διαρκώς γύρω από τον καραβοκύρη και να κάνουν τα πάντα για να τους δώσει το τιμόνι, και άμα καμιά φορά δεν τον πείσουν οι ίδιοι αλλά κάποιοι άλλοι, τότε τους άλλους αυτούς ή να τους σκοτώνουν ή να τους πετάνε στη θάλασσα. Κι εκείνον τον προκομμένο καραβοκύρη αφού τον εξουδετερώσουν δίνοντάς του υπνωτικό ή κρασί μπόλικο ή κάτι άλλο, να τον δένουν έπειτα χεροπόδαρα και να αναλαμβάνουν οι ίδιοι να κυβερνήσουν το καράβι και να διαχειριστούν ό,τι υπάρχει πάνω σ’ αυτό […] και χαρακτηρίζουν άξιο κυβερνήτη και γνώστη του πλοίου οποιονδήποτε θα είναι σε θέση να τους βοηθήσει αποτελεσματικά να πάρουν στα χέρια τους το καράβι πείθοντας τον καραβοκύρη ή ασκώντας βία επάνω του, ενώ απεναντίας όποιον δεν είναι τέτοιος τον κατακρίνουν ως άχρηστο. Και δεν έχουν ιδέα πως είναι ο αληθινός κυβερνήτης, ότι χρειάζεται να έχει στραμμένο τον νου του στις εναλλαγές του χρόνου, των εποχών, του ουρανού, των άστρων, των ανέμων και σε όσα σχετίζονται με τη ναυτική τέχνη, αν πρόκειται στ’ αλήθεια να είναι κυβερνήτης πλοίου. Δεν το πιστεύουν ότι είναι δυνατόν να σπουδάσει κανείς και να μάθει πώς να κυβερνάται ένα καράβι, άσχετα αν το θέλουν κάποιοι ή αν δεν το θέλουν, και με αυτό δεν πιστεύουν ότι είναι δυνατόν να μάθει κανείς την κυβερνητική τέχνη. Καθώς λοιπόν τέτοια πράγματα γίνονται στα πλοία, δεν νομίζεις ότι για τον αληθινό κυβερνήτη θα πουν τα πληρώματα των πλοίων, στα οποία επικρατούν τέτοιες καταστάσεις, ότι χαζεύει τα άστρα και φλυαρεί κι ότι τους είναι άχρηστος;»
ΣΩΚΡΑΤΗΣ οὐ δή, ἦν δ᾽ ἐγώ, οἶμαι δεῖσθαί σε ἐξεταζομένην τὴν εἰκόνα ἰδεῖν, ὅτι ταῖς πόλεσι πρὸς τοὺς ἀληθινοὺς φιλοσόφους τὴν διάθεσιν ἔοικεν, ἀλλὰ μανθάνειν ὃ λέγω. «Δεν φαντάζομαι λοιπόν ότι θα χρειαστεί να εξετάσεις εξονυχιστικά την παραβολή αυτή για να διαπιστώσεις ότι απεικονίζει τις διαθέσεις που έχουν οι πόλεις απέναντι στους αληθινούς φιλοσόφους, αλλά αντιλαμβάνεσαι πιστεύω τι εννοώ.» [6.489a]
ΣΩΚΡΑΤΗΣ καὶ ὅτι τοίνυν τἀληθῆ λέγεις, ὡς ἄχρηστοι τοῖς πολλοῖς οἱ ἐπιεικέστατοι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ: τῆς μέντοι ἀχρηστίας τοὺς μὴ χρωμένους κέλευε αἰτιᾶσθαι, ἀλλὰ μὴ τοὺς ἐπιεικεῖς. οὐ γὰρἔχει φύσιν κυβερνήτην ναυτῶν δεῖσθαι ἄρχεσθαι ὑφ᾽ αὑτοῦοὐδὲ τοὺς σοφοὺς ἐπὶ τὰς τῶν πλουσίων θύρας ἰέναι, ἀλλ᾽ ὁ τοῦτο κομψευσάμενος ἐψεύσατο, τὸ δὲ ἀληθὲς πέφυκεν, ἐάν τε πλούσιος ἐάντε πένης κάμνῃ, ἀναγκαῖον εἶναι ἐπὶ ἰατρῶν θύρας ἰέναι καὶ πάντα τὸν ἄρχεσθαι δεόμενον ἐπὶ τὰς τοῦ ἄρχειν δυναμένου, οὐ τὸν ἄρχοντα δεῖσθαι τῶν ἀρχομένων ἄρχεσθαι, οὗ ἂν τῇ ἀληθείᾳ τι ὄφελος ᾖ. «Για τον πολύ κόσμο οι πιο αξιόλογοι από όσους ασχολούνται με τη φιλοσοφία είναι άχρηστοι. Γι αυτήν όμως την αχρηστία υπεύθυνους πρέπει να θεωρεί κανείς αυτούς που αφήνουν τους φιλοσόφους αχρησιμοποίητους και όχι τους ίδιους τους άξιους φιλοσόφους. Γιατί είναι αφύσικο ο κυβερνήτης να παρακαλεί τους ναύτες να τον κάνουν αρχηγό τους και οι σοφοί να πηγαίνουν να χτυπούν τις πόρτες των πλουσίων […] αφού από τη φύση των πραγμάτων το σωστό είναι ο άρρωστος […] να πάει ο ίδιος να χτυπήσει τις πόρτες των γιατρών και παρομοίως όποιος χρειάζεται να κυβερνηθεί θα χτυπήσει ο ίδιος τις πόρτες εκείνου που έχει τη δύναμη να είναι κυβερνήτης και όχι να παρακαλά ο κυβερνήτης τους κυβερνώμενους να κάτσουν να τους κυβερνήσει – και μιλάμε βέβαια για κυβερνήτη από τον οποίο θα μπορούσε στ’ αλήθεια να προκύψει κάποιο όφελος.» [6.489b-c]
ΠΡΟΙΚΙΣΜΕΝΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΟΡΘΗ ΠΑΙΔΕΙΑ
ΣΩΚΡΑΤΗΣ […] τὰς ψυχὰς οὕτω φῶμεντὰς εὐφυεστάτας κακῆς παιδαγωγίας τυχούσας διαφερόντωςκακὰς γίγνεσθαι; ἢ οἴει τὰ μεγάλα ἀδικήματα καὶ τὴν ἄκρατον πονηρίαν ἐκ […] νεανικῆς φύσεως τροφῇ διολομένης γίγνεσθαι «[…] οι ψυχές που από τη φύση τους είναι καλύτερα προικισμένες, αν λάβουν κακή αγωγή, γίνονται ιδιαίτερα κακές […], τα μεγάλα αδικήματα και η γνήσια κακία εκδηλώνονται σε […] μια ρωμαλέα φύση η οποία έχει διαφθαρεί εξαιτίας της κακής αγωγής […].» [6491e]
Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ
ΣΩΚΡΑΤΗΣ ἣν τοίνυν ἔθεμεν τοῦ φιλοσόφου φύσιν, ἂν μὲν οἶμαι μαθήσεως προσηκούσης τύχῃ, εἰς πᾶσαν ἀρετὴν ἀνάγκη αὐξανομένην ἀφικνεῖσθαι, ἐὰν δὲ μὴ ἐν προσηκούσῃσπαρεῖσά τε καὶ φυτευθεῖσα τρέφηται, εἰς πάντα τἀναντία αὖ,ἐὰν μή τις αὐτῇ βοηθήσας θεῶν τύχῃ. ἢ καὶ σὺ ἡγῇ, ὥσπερ οἱ πολλοί, διαφθειρομένους τινὰς εἶναι ὑπὸ σοφιστῶν νέους,διαφθείροντας δέ τινας σοφιστὰς ἰδιωτικούς, ὅτι καὶ ἄξιονλόγου, ἀλλ᾽ οὐκ αὐτοὺς τοὺς ταῦτα λέγοντας μεγίστους μὲν εἶναι σοφιστάς, παιδεύειν δὲ τελεώτατα καὶ ἀπεργάζεσθαι οἵους βούλονται εἶναι καὶ νέους καὶ πρεσβυτέρους καὶ ἄνδρας καὶ γυναῖκας;
«Πιστεύω λοιπόν ότι αν συμβεί αυτή η φιλοσοφική φύση, έτσι όπως την προσδιορίσαμε, να λάβει τη μάθηση που της πρέπει, αναγκαστικά θα φθάσει, μεγαλώνοντας να κατακτήσει όλη την αρετή, αν όμως πάλι ανατρέφεται όντας σπαρμένη και φυτευμένη σε έδαφος που δεν της ταιριάζει, θα φτάσει στα εντελώς αντίθετα, εκτός κι αν τύχει να βάλει το χέρι του επάνω της κάποιος θεός. Η μήπως πιστεύεις κι εσύ όπως ο πολύς κόσμος, ότι κάποιους νέους ανθρώπους τους διαφθείρουν οι σοφιστές, κι ότι υπάρχουν κάποιοι σοφιστές που δρώντας ως ιδιώτες διαφθείρουν σε βαθμό αξιοπρόσεκτο; Δεν είναι απεναντίας αυτοί ακριβώς που τα λένε αυτά οι πιο μεγάλοι σοφιστές, οι οποίοι διαμορφώνουν χαρακτήρες και φτιάχνουν όπως θέλουν και τους νέους και τους γέρους και τους άνδρες και τις γυναίκες;»
ΑΔΕΙΜΑΝΤΟΣ πότε δή; ἦ δ᾽ ὅς. «Πότε γίνεται αυτό; είπε.»
ΣΩΚΡΑΤΗΣ ὅταν, εἶπον, συγκαθεζόμενοι ἁθρόοι πολλοὶ εἰς ἐκκλησίας ἢ εἰς δικαστήρια ἢ θέατρα ἢ στρατόπεδα ἤ τινα ἄλλον κοινὸν πλήθους σύλλογον σὺν πολλῷ θορύβῳ τὰ μὲν ψέγωσι τῶν λεγομένων ἢ πραττομένων, τὰ δὲ ἐπαινῶσιν, ὑπερβαλλόντως ἑκάτερα, καὶ ἐκβοῶντες καὶ κροτοῦντες, πρὸς δ᾽ αὐτοῖς αἵ τε πέτραι καὶ ὁ τόπος ἐν ᾧ ἂν ὦσιν ἐπηχοῦντες διπλάσιον θόρυβον παρέχωσι τοῦ ψόγου καὶἐπαίνου. ἐν δὴ τῷ τοιούτῳ τὸν νέον, τὸ λεγόμενον, τίνα οἴεικαρδίαν ἴσχειν; ἢ ποίαν ἂν αὐτῷ παιδείαν ἰδιωτικὴν ἀνθέξειν,ἣν οὐ κατακλυσθεῖσαν ὑπὸ τοῦ τοιούτου ψόγου ἢ ἐπαίνου οἰχήσεσθαι φερομένην κατὰ ῥοῦν ᾗ ἂν οὗτος φέρῃ, καὶ φήσειντε τὰ αὐτὰ τούτοις καλὰ καὶ αἰσχρὰ εἶναι, καὶ ἐπιτηδεύσειν ἅπερ ἂν οὗτοι, καὶ ἔσεσθαι τοιοῦτον; «Όταν κάθονται και συνεδριάζουν μπουλούκια-μπουλούκια πολλοί μαζί στις λαϊκές συνελεύσεις, στα δικαστήρια, στα θέατρα, στα στρατόπεδα ή οπουδήποτε αλλού μαζεύεται πλήθος μεγάλο και σηκώνοντας ένα πανδαιμόνιο, άλλα απ’ όσα λέγονται κι από όσα γίνονται εκεί τα αποδοκιμάζουν και άλλα τα επικροτούν, υπέρμετρα και το ένα και το άλλο, ξεφωνίζοντας γοερά και χειροκροτώντας έτσι που κοντά σ’ αυτούς να αντιβουίζουν ακόμη και οι πέτρες κι ο τόπος όπου βρίσκονται κάνοντας το πανδαιμόνιο από την αποδοκιμασία και τον έπαινο άλλο τόσο. Μέσα σ’αυτή τη χλαλοή τι φαντάζεσαι θα κάνει ο νέος, πως θα χτυπάει η καρδούλα του; Ποια παιδεία που έλαβε ο ίδιος θα άντεχε σ’ αυτό τον κατακλυσμό των αποδοκιμασιών ή των επαίνων και δεν θα παρασυρόταν από το ρεύμα κατά κει που θα την πάει αυτό και δεν θα αναγκαζόταν τελικά κι αυτός να έχει τις ίδιες με εκείνους απόψεις για τα καλά και για τα άσχημα και να καταπιαστεί με τα ίδια όποια κι εκείνοι, πράγματα και να γίνει κι αυτός σαν κι αυτούς […].» [6.492a-b]
ΕΠΑΝΕΡΧΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ 5ΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
ΣΩΚΡΑΤΗΣ [...] ὑπὸ τἀληθοῦς ἠναγκασμένοι, ὅτι οὔτε πόλις οὔτε πολιτεία οὐδέ γ᾽ ἀνὴρ ὁμοίως μή ποτε γένηται τέλεος, πρὶν ἂν τοῖς φιλοσόφοις τούτοις τοῖς ὀλίγοις καὶ οὐ πονηροῖς, ἀχρήστοις δὲ νῦν κεκλημένοις, ἀνάγκη τις ἐκ τύχης περιβάλῃ, εἴτε βούλονται εἴτε μή, πόλεως ἐπιμεληθῆναι, καὶ τῇ πόλει κατηκόῳ γενέσθαι, ἢ τῶν νῦν ἐν δυναστείαις ἢ βασιλείαις ὄντων ὑέσιν ἢ αὐτοῖς ἔκ τινος θείας ἐπιπνοίας ἀληθινῆς φιλοσοφίας ἀληθινὸς ἔρως ἐμπέσῃ. τούτων δὲ πότερα γενέσθαι ἢ ἀμφότερα ὡς ἄρα ἐστὶν ἀδύνατον, ἐγὼ μὲν οὐδένα φημὶ ἔχειν λόγον. [...] οὐ γὰρ ἀδύνατος γενέσθαι, οὐδ᾽ ἡμεῖς ἀδύνατα λέγομεν: χαλεπὰ δὲ καὶ παρ᾽ ἡμῶν ὁμολογεῖται.
[...] Από υποχρέωση στην αλήθεια, εκφράσαμε την άποψη ότι καμία πόλη, καμία ελεύθερη κοινότητα, κανένα μεμονωμένο άτομο δεν θα φτάσει ποτέ να αγγίξει την τελειότητα προτού να τα φέρει έτσι η τύχη, ώστε να αναγκαστούν αυτοί οι φιλόσοφοι, οι λιγοστοί και όχι κακοί, οι οποίοι τώρα χαρακτηρίζονται άχρηστοι, να πάρουν στα χέρια τους, είτε με τη βούλησή τους είτε όχι, την πόλη και η πόλη να ακολουθήσει πιστά τις εντολές τους ή πάλι προτού τα παιδιά ανθρώπων οι οποίοι εξουσιάζουν και κυβερνούν ή και οι ίδιοι οι εξουσιαστές και κυβερνήτες, συνεπαρμένοι από κάποια θεϊκή έμπνευση, να κυριευτούν από αληθινό έρωτα για αληθινή φιλοσοφία. Ότι η πραγματοποίηση του ενός από τα δύο ή και των δύο είναι αδύνατη, εγώ ισχυρίζομαι ότι δεν έχω κάποια λογική απόδειξη γι αυτό [...]. Γιατί δεν είναι αδύνατο να γίνει αυτό κι ούτε αυτά που λέμε είναι πράγματα αδύνατα. Δύσκολα ναι, αυτό το παραδεχόμαστε κι εμείς. [6.499 b-c].
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Platonis Opera, ed. John Burnet. Oxford University Press. 1903, στο: www.perseus.tufts.edu.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ (βασισμένη): Πλάτων Πολιτεία. Εισαγωγικό σημείωμα, μετάφραση, ερμ. σημειώματα: Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Πόλις. 2002.
Ομάδα Μελέτης Πλατωνικών και Αριστοτελικών Συγγραμμάτων «σὺν Ἀθηνᾷ»
Σχολιασμός και επιλογή χωρίων: Κατερίνα Δ. Χατζοπούλου
Ευχαριστούμε θερμά το σύλλογο αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας 'συν Αθηνά' στην Καβάλα και τη Φιλόλογος-Δρ. Γλωσσολογίας, Καθηγήτρια New York College και Πρόεδρος του Συλλόγου Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «σὺν Ἀθηνᾷ» κ. Κατερίνα Δ. Χατζοπούλου.