Το επίγραμμα που τοποθετήθηκε στον τάφο του Ομήρου

Πρόκειται για το τελευταίο από τα ζητήματα που σχετίζονται με τη ζωή και το θάνατο του μεγάλου επικού ποιητή, με το οποίο θα ασχοληθούμε. Το συγκεκριμένο ζήτημα θα μας απασχολήσει ως προς τις ακόλουθες παραμέτρους του:

α) το περιεχόμενο του επιταφίου επιγράμματος
β) από ποιον γράφτηκε, και
γ) πότε γράφτηκε

Ας δούμε ποιες είναι οι πληροφορίες που μας δίνει καθένας από τους εννέα ομηρικούς Βίους σχετικά με τα ανωτέρω ζητήματα:

1. Αγών Ομήρου- Ησιόδου

Ο συγκεκριμένος βιογράφος απαντά και στα τρία ερωτήματα που θέσαμε πιο πάνω. Το επίγραμμα:
α) έχει το ακόλουθο περιεχόμενο: «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα, θεῖον Ὅμηρον»
β) γράφτηκε από τον ίδιο τον Όμηρο
γ) λίγο πριν πεθάνει (τη στιγμή που συνειδητοποίησε ότι πλησιάζει το τέλος της ζωής του) «ἀναμνησθείς δέ τοῦ μαντείου, ὅτι τό τέλος αὐτοῦ ἥκοι τοῦ βίου, ποιεῖ τό τοῦ τάφου αὐτοῦ ἐπίγραμμα».

2. Βίος ψευδο-Ηροδότου

Ο ψευδοηροδότειος Βίος μας δίνει τις εξής πληροφορίες:
α) το επίγραμμα έχει ως εξής: «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα κάλυψεν, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα, θεῖον Ὅμηρον».
β) γράφτηκε από κατοίκους της Ίου (και όπως μας τονίζει ο συγγραφέας του ψευδοηροδότειου Βίου, όχι από τον ίδιο τον Όμηρο)
γ) πολύ καιρό μετά το θάνατο του ποιητή. [καί τό ἐλεγεῖον τόδε ἐπέγραψαν Ἰῆται ὕστερον χρόνωι πολλῶι, ὡς ἤδη ἥ τε ποίησις ἐξεπεπτώκεε καί ἐθαυμάζετο ὑπό πάντων. οὐ γάρ Ὁμήρου ἐστίν].

3. Πλουτάρχου Περί Ομήρου 1

Κι εδώ οι πληροφορίες που μας δίνονται, μοιάζουν με όσα έχουμε ήδη συναντήσει. Δηλαδή:


α) το επίγραμμα έγραφε τα εξής: «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα θεῖον Ὅμηρον».
β) γράφτηκε από κατοίκους της νήσου Ίου
γ) (πιθανότατα) αμέσως μετά το θάνατο του ποιητή (μολονότι δεν μας προσδιορίζεται ακριβώς ο χρόνος της γραφής του). [θάψαντες δέ αὐτόν οἱ Ἰῆται μεγαλοπρεπῶς, τοιόνδε ἐπέγραψαν αὐτοῦ τῶι τάφωι]

4. Πλουτάρχου Περί Ομήρου 2

Εδώ, δεν μας λέγεται τίποτε για το θάνατό του, επομένως ούτε και για τον τάφο του.

5. Πρόκλου Χρηστομαθίας Γραμματικῆς το Α

Ο Πρόκλος, μολονότι μας δίνει πληροφορίες για το αίνιγμα που κλήθηκε να λύσει, αλλά και γενικά για το θάνατό του, δεν μας λέγει τίποτε για την ταφή του,ούτε για κάποιο επίγραμμα που τυχόν γράφτηκε προς τιμήν του μετά θάνατον.

6. Ησυχίου του Μιλησίου

Ο Ησύχιος μας δίνει αρκετές πληροφορίες σχετικά με αυτό το ζήτημα. Έτσι:

α) το επίγραμμα είχε ως εξής: «ἐνθάδε τήν ἱεράν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα θεῖον Ὅμηρον»
β) γράφτηκε από κατοίκους της Ίου και
γ) πολύ καιρό μετά το θάνατο του ποιητή.

Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο βιογράφος αναφέρει ως πηγή των πληροφοριών του σχετικά με το εξεταζόμενο τώρα θέμα, κάποιον Καλλίμαχο. Δηλαδή, οι παραπάνω πληροφορίες είναι του Καλλιμάχου κι όχι του ίδιου του Ησυχίου. [ἐπιγέγραπται δέ ἐν τῶι τάφωι αὐτοῦ τόδε τό ἐλεγεῖον, ὅ ὑπό τῶν Ἰητῶν ἐποιήθη χρόνωι <πολλῶι ὕστερον>, ὥς φησι Καλλίμαχος]

7. Ανώνυμου I (Vita Romana)

Ο συγκεκριμένος βιογράφος μας δίνει λιγότερες πληροφορίες για το περιβόητο επίγραμμα. Συγκεκριμένα:

α) το περιεχόμενό του ήταν: «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα θεῖον Ὅμηρον». Στα άλλα δύο σκέλη του ζητήματος δεν μπορούμε να απαντήσουμε, καθώς δεν αναφέρεται ούτε πότε, ούτε από ποιον γράφτηκε το επίγραμμα. Απλά, αναφέρεται ότι βρέθηκε στον τάφο του. [καί αὐτοῦ ἐπί τῶι τάφωι ἐπιγέγραπται ἐπίγραμμα τοῦτο]

8. Γένος Ομήρου (Vita Scorialensis I)

Ακριβώς όπως και στον 7ο Βίο του Ομήρου, αναφέρεται μόνο το επίγραμμα χωρίς περαιτέρω πληροφορίες, απλά με την επισήμανση ότι βρέθηκε στον τάφο του ποιητή. [ἐπιγέγραπται δέ ἐν τῶι μνήματι αὐτοῦ οὕτως. «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα, θεῖον Ὅμηρον»]

9. Αλλως (Vita Scorialensis II)

Σε αντίθεση με τους δύο προαναφερθέντες Βίους, ο βιογράφος του 9ου Βίου, δίνει αρκετές πληροφορίες για το συγκεκριμένο επίγραμμα:

α) το περιεχόμενό του, σχεδόν απαράλλακτο σε όλους τους Βίους, είναι: «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα θεῖον Ὅμηρον».
β) γράφτηκε από τον ίδιο τον Όμηρο, (όσο ζούσε)
γ) τοποθετήθηκε (χαράχτηκε) από τους κατοίκους της Ίου, μετά την ταφή του ποιητή. [ἔθαψαν δέ αὐτόν μεγαλοπρεπῶς οἱ Ἰῆται, χαράξαντες ἐπί τῶι τάφωι τό ἐπίγραμμα τοῦτο, παρ’ αὐτοῦ ζῶντος ἔτι γεγραμμένον εἰς αὑτόν].

Συμπεράσματα

Ολοκληρώνοντας το σχετικό με το ταφικό επίγραμμα του ποιητή κεφάλαιο, μπορούμε να κάνουμε τις ακόλουθες επισημάνσεις:

1. Σύμφωνα με τη μεγάλη πλειοψηφία των Βίων, το επίγραμμα αυτό τοποθετήθηκε και υπήρχε στον τάφο του μεγάλου ποιητή. Εξαίρεση αποτελούν οι Βίοι 4 και 5, οι οποίοι δεν αναφέρονται καθόλου ούτε καν στο θάνατο του Ομήρου.


2. Ως προς το περιεχόμενο του επιγράμματος, υπάρχει μεγάλη σύμπτωση: οι περισσότερες λέξεις είναι ίδιες, σύμφωνα με τις εκδοχές όλων των Βίων και συνήθως αλλάζει ένα γράμμα ή μερικές φορές και μόνο ένα κόμμα: ειδικότερα το επίγραμμα αυτό έχει ως εξής:

«ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα,θεῖον Ὅμηρον»

Έτσι ακριβώς (χωρίς καμία αλλαγή), υπάρχει στους Βίους 1 και 8. Από εκεί και πέρα οι μικρές διαφοροποιήσεις που έχουμε, είναι:

α) στους Βίους 3, 6, 7 και 9 δεν υπάρχει κόμμα μεταξύ των λέξεων «κοσμήτορα» και «θεῖον».
β) στον 6ο Βίο, η λέξη «ἱερήν» έχει αντικατασταθεί από τη λέξη «ἱεράν», και τέλος
γ) στον 2ο Βίο, υπάρχει ο ρηματικός τύπος «κάλυψεν» αντί του τύπου «καλύπτει» που υπάρχει σε όλους τους υπόλοιπους (1,3,6,7,8 και 9).

3. Ως προς το δημιουργό του συγκεκριμένου επιγράμματος, υπάρχουν δύο διαφορετικές εκδοχές. Έτσι, δημιουργός του ταφικού επιγράμματος του Ομήρου, ήταν:

α) ο ίδιος ο Όμηρος (στους Βίους 1 και 9)
β) οι κάτοικοι της Ίου (στους Βίους 2, 3 και 6)

Οι Βίοι 4 και 5, όπως προείπαμε, δεν αναφέρονται καθόλου στο επίγραμμα αυτό (άλλωστε δεν ασχολούνται καν με το θάνατο του Ομήρου). Στους Βίους 7 και 8, μολονότι παρατίθεται το επίγραμμα, δεν γίνεται καμία αναφορά στο δημιουργό του.

Πάντως, αξίζει να αναφερθεί ότι ακόμη και στην εκδοχή που υποστηρίζει ότι το επίγραμμα γράφτηκε από τον ίδιο τον ποιητή, ενώ αυτός βρισκόταν στη ζωή, χαράχτηκε στον τάφο του μετά το θάνατό του, προφανώς από κατοίκους της Ίου (αναφέρεται ρητά στον 9ο Βίο, ενώ στον 1ο αν και δεν αναφέρεται, είναι δεδομένο ότι υπονοείται), εφόσον όλοι συμφωνούν ότι σε αυτό το νησί πέθανε και τάφηκε.

4. Ως προς το πότε γράφτηκε το επιτάφιο επίγραμμα, υπάρχουν οι ακόλουθες εκδοχές:

Το επίγραμμα γράφτηκε:
α) πριν το θάνατο του ποιητή, αφού το έγραψε ο ίδιος (στους Βίους 1 και 9)
β) μετά το θάνατο του ποιητή (χωρίς να μας λέει πόσο καιρό μετά, στον 3ο Βίο)

γ) πολύ καιρό μετά το θάνατο του ποιητή (Βίοι 2 και 6).

Αξίζει να σημειωθεί ότι και μεταξύ των Βίων 1 και 9 υπάρχει μια κάποια απόκλιση, αφού ο 1ος Βίος λέγει ότι ο Όμηρος το έγραψε λίγο πριν πεθάνει, ενώ ο 9ος Βίος ότι το έγραψε κάποια στιγμή της ζωής του (χωρίς να την προσδιορίζει χρονικά). Οι Βίοι 4 και 5 δεν αναφέρονται καθόλου στο επιτάφιο επίγραμμα, ενώ οι Βίοι 7 και 8, μολονότι το παραθέτουν, δεν αναφέρονται καθόλου στο πότε γράφτηκε.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να καταλήξουμε στα εξής:

το επιτάφιο επίγραμμα προς τιμήν του Ομήρου (εφόσον γράφτηκε και υπήρχε), θα είχε περίπου την εξής διατύπωση: «ἐνθάδε τήν ἱερήν κεφαλήν κατά γαῖα καλύπτει, ἀνδρῶν ἡρώων κοσμήτορα, θεῖον Ὅμηρον».
γράφτηκε είτε από τον ίδιο τον ποιητή, είτε από κατοίκους της Ίου
είτε πριν το θάνατο του Ομήρου (εάν γράφτηκε από τον ίδιο), είτε λίγο ή πολύ καιρό μετά από αυτόν (εφόσον γράφτηκε από Ιήτες) και
χαράχτηκε στο ταφικό του μνημείο (φυσικά μετά το θάνατό του) από Ιήτες.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Beecroft A. (2011), Blindness and Literacy in the Lives of Homer, Great Britain, Classical Quatterly 61.1 pp. 1-18.
2. Dalby, A. (2006), Rediscovering Homer: inside the Origins of the epic, New York London: W. W. Norton
3. Gigante, G. E. V. (1996), Vite di Omero, Pubblicazioni del Dipartimento di Filologia Classica dell’ Universita di Napoli Federico II 12, Napoli.
4. Graziosi, B. (2002), Inventing Homer, The Early Reception of Epic, Cambridge.
5. Hornblower, S. and Spawforth A., The Oxford Classical Dictionary, Oxford University Press.
6. Lamberton, R. and Keaney, J. J., eds. (1992), Homer’ s Ancient Readers: the Hermeneutics of Epic’ s Earliest Exegetes, Princeton.
7. Lefkowitz, M. R. (1981), The Lives of the Greek Poets, London.
8. McAuslan I. and Walcot P. (1998), Homer, New York: Oxford University Press on
behalf of the Classical Association.
9. Nagy, G. (1992), Homeric questions, (TAPA 122): 17-60.
10. Powell, B. B. (1991), Homer and the Origin of the Greek Alphabet, Cambridge.
11. Segal, C. (1994), Singers, heroes, and gods in the Odyssey, Ithaca London: Cornell University Press
12. Scodel, R. and Arbor A. (2002), Listening to Homer: tradition, narrative and audience, University of Michigan Press
13. West, M. L. (1967), “The Contest of Homer and Hesiod”, CQ 17: 433-50.
14. West, M. L., (1999), The Invention of Homer, Great Britain, Classical Quatterly 49. 2 (pp. 364- 382).
15. West, M. L., (2003) Homeric Hymns Homeric Apocrypha Lives of Homer, LOEB Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London.
16. Κωνσταντινίδης, Αν. (1999), Λεξικό κύριων ονομάτων από Μυθολογία, Ιστορία και Γεωγραφία, εκδ. Εκάτη.
17. Μεγαπάνου Αμ., (2006), Πρόσωπα και άλλα κύρια ονόματα μυθολογικά- ιστορικά έως τον 1ο μ.Χ, της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματεία, Μουσείο Μπενάκη, εκδ. Έναστρον, Αθήνα


Πηγή : ΟΜΗΡΟΥ ΒΙΟΙ - Η μορφή του Ομήρου μέσα από τις σωζόμενες αρχαίες βιογραφίες - ΚΟΥΛΗΣ ΚΟΣΜΑΣ