Στην αρχαία Αθήνα ονομαστά ποινικά δικαστήρια ήταν η «Βουλή του Αρείου Πάγου», το «Παλλάδιο», το «Δελφίνιο», το «εν Φρεαττοί», το «επί Πρυτανείω» και η «Ηλιαία». Επί Δράκοντος, τους φόνους δίκαζαν οι πρυτάνεις, όμως ο Σόλων επανέφερε την αρμοδιότητα αυτή στον Άρειο Πάγο. Την πολιτική δικαιοσύνη απένεμαν οι κατά δήμο δικαστές, οι διαιτητές και οι ναυτοδίκες.
Η Ηλιαία ήταν το κυριότερο δικαστήριο του αρχαίου αθηναϊκού κράτους. Επρόκειτο για δικαστήριο ενόρκων, μέλη του οποίου μπορούσαν να γίνουν όλοι οι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες άνω των 30 ετών, έπειτα από κλήρωση. Η βάση της νέας δημοκρατίας ήταν ο έλεγχος κάθε πολίτη από το σύνολο των πολιτών, όπως και του συνόλου, από τον ίδιο πολίτη. Το να μετέχει κάποιος στην Ηλιαία δεν προϋπέθετε κάποια ιδιαίτερη μόρφωση, όμως η τριβή με το νομοθετικό έργο είχε ως αποτέλεσμα μιαν αρκετά καλή γνώση των νόμων.
Ο Πλούταρχος, υπογραμμίζοντας τη σημασία του, αναφέρει ότι ο Σόλων άφησε ηθελημένα κενά στους νόμους, επιτρέποντας έτσι στους δικαστές να αποφασίζουν μόνοι τους για ορισμένα θέματα που έφταναν ενώπιον τους, και για τα οποία δεν υπήρχε ρύθμιση στη σολώνεια νομοθεσία. Με αυτόν τον τρόπο, αναφέρει ο Πλούταρχος, ο Σόλων κατέστησε τους δικαστές της Ηλιαίας «κυρίους των νόμων».
Η Ηλιαία αποτελούνταν από 6.000 δικαστές («Ηλιασταί»), οι οποίοι προέρχονταν από τις 10 Φυλές της Αθήνας (κάθε Φυλή συμμετείχε με 600 μέλη). 1000 ήταν αναπληρωματικοί. Το δικαστήριο δίκαζε σε τμήματα των 201, 301 κλπ. δικαστών. Η Ηλιαία συνεδρίαζε όλες τις εργάσιμες ημέρες εκτός από τις τρεις τελευταίες ημέρες κάθε μήνα και τις ημέρες λειτουργίας της Εκκλησίας του Δήμου. Σχεδόν ποτέ όμως δεν εργάσθηκαν και τα δέκα τμήματα της Ηλιαίας ταυτοχρόνως. Η απόδοση δικαιοσύνης από τον δήμο ενόχλησε πάρα πολύ τους ολιγαρχικούς, οι οποίοι δυσφήμισαν με κάθε τρόπο το γεγονός αυτό, υπογραμμίζοντας -όχι σωστά- ότι τη δικαιοσύνη στην Αθήνα την απένεμαν οι θήτες.
Η Ηλιαία συνεδριάζει στην διάρκεια του έτους στις ακόλουθες περιπτώσεις:
- Μετά από επίδοση καταγγελίας πολίτη.
- Παραπομπή αρχόντων από την Βουλή και τις Επιτροπές.
- Παραπομπή Αρχόντων από την Εκκλησία του Δήμου σε κάθε επιχειροτονία.
- Έγκριση δια ψηφοφορίας των εγκεκριμένων από την Βουλή νέων Αρχόντων.
- Προσέλευση αρχόντων στο τέλος της θητείας για απαλλαγή
Ο ηγεμών του δικαστηρίου συγκέντρωνε τα παράπονα και τις υποθέσεις προς εκδίκαση και όριζε μέσω κλήρωσης από ποιο τμήμα και σε ποιο μέρος θα εκδικαζόταν η υπόθεση. Καθώς δεν υπήρχαν δικηγόροι, οι κατηγορούμενοι αναλάμβαναν οι ίδιοι την υπεράσπισή τους με τη βοήθεια ενός μόνο φίλου ή συγγενούς. Πολλές φορές, ανέθεταν τη συγγραφή ενός λόγου για την αγόρευσή τους σε έναν επαγγελματία λογογράφο (π.χ. Ισοκράτης, Λυσίας κ.ά.). Ο χρόνος των αγορεύσεων περιοριζόταν από ένα υδραυλικό χρονόμετρο, την κλεψύδρα. Η ψηφοφορία ήταν μυστική. Σε περίπτωση ισοψηφίας, ο κατηγορούμενος κρινόταν αθώος, καθώς θεωρούνταν ότι είχε «την ψήφο της Αθηνάς».
Οι δικαστές λάμβαναν ως αποζημίωση 2-3 οβολούς κατά δικάσιμη ημέρα.
O Όρκος των Ηλιαστών
«Ορκίζομαι ότι θα δίδω την ψήφο μου συμφώνως προς τους νόμους και τις αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής των 500. Εις περιπτώσεις που ο νόμος δεν προβλέπει, θα δίδω την ψήφο μου συμφώνως προς την συνείδησή μου άνευ φόβου και πάθους. Θα ακούω κατήγορον και κατηγορούμενον εξίσου και θα εκδίδω την απόφασίν μου συμφώνως προς την απολογίαν. Ταύτα ορκίζομαι εις τον Δία, τον Απόλλωνα και τη Δήμητρα και να έχω τας ευλογίας των όσο θα τηρώ πιστά τον όρκο μου, άλλως να πέσει εις ερείπια ο οίκος μου και να καταστραφεί αν επιορκήσω».
Ο Δημοσθένης μεταξύ των άλλων ισχυρισμών του (ευτυχώς) επικαλείται και τον όρκο που έδωσαν οι δικαστές (Ηλιαστές), προφανώς για να τους καταστήσει πιο προσεκτικούς και ο ποίος σε μετάφραση έχει ως ακολούθως:
Θα ψηφίζω σύμφωνα με τους νόμους και τα ψηφίσματα του λαού της Αθήνας και της βουλής των πεντακοσίων.
Δεν θα ψηφίσω την εγκαθίδρυση τυραννίδας, ούτε ολιγαρχικού πολιτεύματος. Αν κάποιος επιχειρεί να καταλύσει το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας, αν προτείνει κάτι αντίθετο προς τη Δημοκρατία και το θέσει σε ψηφοφορία, δεν θα συμφωνήσω.
Δεν θα ψηφίσω την κατάργηση των ιδιωτικών χρεών, ούτε τον αναδασμό της γης και των σπιτιών των Αθηναίων.
Δεν θα επαναφέρω στην πατρίδα του εξόριστους, ούτε τους καταδικασμένους σε θάνατο.
Δεν θα διώξω ο ίδιος από την πόλη κανέναν κάτοικο παραβιάζοντας τους ισχύοντες νόμους και τα ψηφίσματα του Αθηναϊκού λαού και της βουλής, ούτε θα επιτρέψω σε άλλον να το κάνει.
Δεν θα επιτρέψω να αναλάβει κάποιος αξίωμα προτού λογοδοτήσει για το προηγούμενο, είτε πρόκειται για έναν από τους εννέα άρχοντες, είτε για ιερομνήμονα , είτε πρόκειται για έναν από τους άρχοντες που ορίζονται με κλήρο την ίδια μέρα που ορίζονται και οι εννέα άρχοντες, είτε για κήρυκα, πρεσβευτή, είτε για αντιπροσώπους σε συνέδριο.
Δεν θα δεχθώ δώρα, επειδή είμαι Ηλιαστής, ούτε εγώ, ούτε άλλος άνδρας ή γυναίκα, αντί για μένα, εν γνώσει μου, με κανένα πλάγιο μέσο ή τρόπο.
Δεν είμαι μικρότερος από τριάντα ετών. Θα ακούω με την ίδια προσοχή τον κατήγορο και τον κατηγορούμενο και θα ψηφίζω μόνο για το ζήτημα, για το οποίο γίνεται η δίωξη.
Ο Ηλιαστής ας ορκισθεί στο Δία, τον Ποσειδώνα και τη Δήμητρα, να πέσουν πάνω του και πάνω στην οικογένειά του όλες οι συμφορές, αν παραβεί κάτι από τούτα, ενώ αν τηρήσει τον όρκο του, να έχει κάθε ευτυχία.
Με τον όρκο του που έδινε ο Ηλιαστής ζητούσε την ολοκληρωτική καταστροφή του, αν τον παρέβαινε.
Στην αρχαία Αθήνα ουδείς αναλάμβανε νέο αξίωμα αν δεν λογοδοτούσε τι είχε κάνει προηγουμένως, έστω κι αν ήταν ένας από τους εννέα άρχοντες (Σήμερα Πρόεδρος Δημοκρατίας, Πρωθυπουργός κλπ)
Βιβλιογραφία: Δημοσθένης κατά Τιμοκράτους, Τόμος 8ος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Εκδόσεις Κάκτος
Πηγή1 / Πηγή2