Ετυμολογία της λέξης «ψυχή»

«η ψυχή» ( θηλυκό ουσιαστικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας)< προέρχεται από το ρήμα «ψύχω»=πνέω, φυσώ (διαφορετικό από το ομώνυμό του ρήμα «ψύχω»= παγώνω, ψυχραίνω). «Ψυχή» σήμαινε αρχικά «ανάσα, πνοή».
Η βασική σημασία της λέξης στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, τους Αρχαίους Έλληνους Τραγικούς , αλλά και στη γλώσσα της Καινής Διαθήκης είναι : ο άνθρωπος ως ξεχωριστή προσωπικότητα, ολόκληρο το «είναι» του ανθρώπου.

υχή         ψυχή, ἡ

(/lουσ/l.)· [ψύχω], πνοή ως σημείο ζωής, πνοή, ζωή || η ψυχή, το πνεύμα του ανθρώπου (σε αντίθ. με το σώμα) || αυτός που έχει ψυχή, ο άνθρωπος || η ψυχή ως έδρα επιθυμιών και παθών || καρδιά || όρεξη, πόθος, ορμή || η ψυχή ως όργανο του νου, κρίση, νοημοσύνη, νους || ψυχή ᾿Ορέστου· ο Ορέστης || ἡ ἐμή ψυχή· εγώ, ψυχαί· άνθρωποι || ὦ μελέα ψυχή· δυστυχισμένο πλάσμα || ἐκ τῆς ψυχῆς· από καρδιάς || πεταλούδα || παράγ. ψυχήιος, ψυχάριον, ψυχίδιον, ψυχικός, ψυχόω.

Επιπλέον, συνδέθηκε με την αρχαία πεποίθηση ότι πρόκειται για άυλη ουσία που κατοικεί στο σώμα και το εγκαταλείπει μετά το θάνατο ( βλπ. έργα Πλάτωνα :Μένων , όπου αναπτύσσεται η θεωρία περί ανάμνησης της ψυχής, Συμπόσιον όπου αναπτύσσεται η θεωρία για τον έρωτα ως κίνηση της ψυχής που οδηγεί προς τις Ιδέες).

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Αναφέρεται στο με ποιον τρόπο μπορεί ο άνθρωπος να αντιληφθεί  τον αισθητό κόσμο και ,από την άλλη, στις Ιδέες ως οντολογική προϋπόθεση για την ύπαρξη του αισθητού κόσμου. O Πλάτωνας, έχοντας ως βασικές αρχές του τη Γνώση και την Αντικειμενική αλήθεια ( το όντως ον),  υποστήριξε ότι τα αντικέίμενα της γνώσης υπήρχαν, περιμένοντας να κατακληθούν από τον άνθρωπο, και ότι σε καμία περίπτωση η Γνώση (οι Ιδέες) δεν πρέπει να ταυτίζονται με τον αισθητό κόσμο. Αντίθετα, οι Ιδέες, τα αντικείμενα της γνώσης κατοικούν σε ένα νοητό κόσμο, που δεν υπόκειται σε χωροχρόνο.  Τις ιδέες αυτές τις ονόμασε και Είδη.

Βασική προϋπόθεση της Θεωρίας των Ιδεών του Πλάτωνα είναι : τα αισθητά πράγματα ( αυτά δηλαδή που τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις) θεωρούνται Ατελή ,και  δε μπορούν από μόνα τους να μας οδηγήσουν στη γνώση του Τέλειου, δηλ. τις Ιδέες.

Σύμφωνα με τονTaylor,από την πρώτη στιγμή της ζωής μας, οι αισθήσεις μας «υπενθυμίζουν» (…) διαρκώς κάτι μη αντιληπτό άμεσα από τις αισθήσεις (δηλαδή τα δεδομένα των αισθήσεων τα συνοδεύει πάντα η εκτίμηση με βάση κάποιο ιδανικό πρότυπο). Άρα η γνωριμία μας με τα ίδια τα πρότυπα πρέπει να ανάγεται σε χρόνο προγενέστερο της λειτουργίας των αισθήσεών μας, προγενέστερο δηλαδή της γέννησής μας».

Στα πλαίσια αυτής της Θεωρίας, ο Πλάτωνας υποστήριξε ( όπως είχαν κάνει άλλοτε και οι Πυθαγόρειοι) ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Θυμίζουμε ότι πίστευε ότι το «είναι » αποτελείται , απλοϊκά διατυπωμένο , από το σώμα ( αισθήσεις, ύλη κλπ.) καιτη ψυχή.  Για τον Πλάτωνα, η Ψυχή συγγενεύει με τις Ιδέες. 

Για να προσσεγγίσει ο άνθρωπος τον κόσμο των Ιδεών πρέπει η Ψυχή να απελευθερωθεί από τις αισθήσεις ( άρα και τον αισθητό κόσμο) και το σώμα. Επομένως, η Ψυχή αναδεικνύεται σε «όχημα» δια μέσου του οποίου οδηγούμαστε στις Ιδέες.  Η Ψυχή, λοιπόν, δανείζεται χαρακτηριστικά από το Θείο, το αθάνατο, το άφθαρτο, το αόρατο, ενώ το Σώμα συνδυάζεται με το φθαρτό, το γήινο , το ορατό. Ανάμεσα σε Ψυχή και Σώμα, η Ψυχή αναδεινύεται σε «καπετάνιο » του «είναι», ενώ το σώμα σε πλήρωμα που υπακούει στις εντολές της ψυχής.

Άλλη απόδειξη τηε θεωρίας των ιδεών αποτελεί το γεγονός ότι ο κόσμος που γνωρίζουμε  αποτελείται από αντιθέσεις ή αντίθετες έννοιες και δυνάμεις των οποίων η   σύνθεση ή η αντίθεση κινεί τη ζωή. ( π.χ . κάτι μεγάλο αποτελείται από πολλά μικρότερα ή η ζωή και ο θάνατος).

Στο έργο του Μένων ,  ο Πλάτωνας παρέθεσε ένα μύθο σύμφωνα με  τον οποίο, η ανθρώπινη ψυχή πριν ενσωματωθεί γνώρισε τις ιδέες στην καθαρότητά τους. Με την είσοδό της, όμως, στο σώμα και την υποταγή της στους φυσικούς νόμους, η ψυχή λησμόνησε αυτά που γνώριζε. Η απόκτηση γνώσεως σε τούτον τον κόσμο ερμηνεύεται, τελικά, ως διαδικασία αναμνήσεως. Επομένως, τις φυσικές ομοιότητες των πραγμάτων  μπορούν να βοηθήσουν το νου στην προσπάθεια του να ξαναφέρει πίσω την τέλεια γνώση που είχε κάποτε και που τώρα έχει ξεχάσει. Τα αισθητά πράγματα, δηλαδή, προκαλούν μόνο το ερέθισμα για να ανακληθεί στη μνήμη η πρότερη γνώση. Η νόηση, που εδράζεται στην ψυχή, είναι αυτή που οδηγεί στη γνώση των ιδεών, και η γνώση των ιδεών στη γνώση των πραγμάτων.

Θα μπορούσε να ειπωθεί, ότι ο Πλάτωνας ταύτισε το «Ον» με τις «Ιδέες».

όντα      ὄντα, τά

(/lουσ/l.)· [μτχ. ουδ. πληθ. του εἰμί, ὤν, οὖσα, ὄν, βλ.λ.], τα υπάρχοντα τώρα πράγματα || το παρόν σε αντίθεση προς το παρελθόν και το μέλλον || τά ὄντα· η πραγματικότητα, η αλήθεια (αντίθ. τά μή ὄντα) || τά ὄντως ὄντα (φιλοσ. ένν.)· κατά Πλάτωνα, αυτή η ίδια η πραγματικότητα, αλλά και η ιδέα, η πνευματική πραγματικότητα || η ιδιοκτησία, η περιουσία || ὄντως (/lεπίρ/l.)· πράγματι, αληθώς.

Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι :

• Θαλής ο Μιλήσιος , φυσικός φιλόσοφος , 60ς αι.π.χ. : αρχή των όντων το ύδωρ ( το νερό)
• Αναξίμανδρος, φυσικός Φιλόσοφος, 611/610- 546/545 π.χ. : αρχή των όντων το άπειρο
• Αναξιμένης , φυσικός φιλόσοφος , 585-525 π.χ.: αρχή των όντων ο αέρας
• Πυθαγόρας, ιταλική σχολή φυσικών φιλοσόφων 580-496 π.χ. : πρώτη ουσία των όντων ο αριθμός
• Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, 570- 470 π.χ. : αρχή των όντων το ανώτατο ον ,ο μέγιστος θεός που βρίσκεται μεταξύ Θεών και Ανθρώπων. Αυτό το ανώτατο ον μένει ακίνητο και κινεί τον κόσμο με τη δύναμή του. Ο κόσμος είναι αιώνιος και αμετάβλητος . Ξενοφάνης, ο εισηγητής του «ενισμού».
• Παρμενίδης ο Ελεάτης , 540- 470 π.χ. : υπάρχει μόνο ένα ον ,ένα «είναι», που είναι ακίνητο και ευμετάβλητο , δεν έχει αρχή και τέλος και δεν υπόκειται σε κίνηση, γιατί κείται πάντα μέσα στον ίδιο του τον εαυτό. Είναι αγέννητον και ανώλεθρον ( δηλ.δε φθείρεται) και υπάρχει ως ολότητα χωρίς να διασπάται σε γένη. Ο Παρμενίδης, σε αντίθεση με τους φυσικούς φιλοσόφους, υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει γένεση των όντων . Το υπέρτατο ον μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο με τη νόηση , ενώ οι αισθήσεις άρα και η φθορά στην οποία τετελεσμένα υπόκεινται , μας παραπλανούν ακριβώς γιατί φθείρονται. Αντικείμενο της γνώσης πρέπει να είναι αυτό το ένα και αναλλοίωτο ον.
• Ηράκλειτος ο Εφέσιος , 544-584 π.χ. : προτείνει ως αρχή το «συνεχές γίγνεσθαι του κόσμου», η συνεχής αλληλεπίδραση του ενός στοιχείου πάνω στο άλλο. Η αρχή που ρυθμίζει την ενοποίηση των διαφόρων όντων είναι ο Λόγος.

λόγος    λόγος, ὁ

(/lουσ/l.)· [λέγω], ο έναρθρος λόγος, με τον οποίο εκφράζεται η ενδιάθετη σκέψη || το λεγόμενο, λαλούμενο (δηλαδή λέξη, λόγος, ομιλία, γλώσσα) || ὡς εἰπεῖν λόγῳ· για να πει κάποιος με συντομία, στους αττ. λόγος, ισχυρισμός· τῷ λόγῳ· με το πρόσχημα, με την πρόφαση || αντίθ. ἔργῳ· πράγματι || ρήση, απόφθεγμα, έκφραση || χρησμός || ρητό, παροιμία, γνωμικό || συζήτηση, συνδιάλεξη || εἰς λόγους ἦλθον· ήρθαν σε διαπραγματεύσεις || είδηση, φήμη, διάδοση· λόγος ἐστί ή λόγος ἔχει· λέγεται, διαδίδεται, φημολογείται || διήγηση, διήγημα, φανταστική ιστορία (μῦθοι τοῦ Αἰσώπου) || (/gπληθ/g.)· διηγήσεις, ιστορικά χρονικά || λόγοι (/gπληθ/g.)· πεζογραφία || (στην Αθήνα)· ρητορική δεινότητα, ευφράδεια, ευγλωττία || δικαίωμα ή άδεια ομιλίας, το προνόμιο του λόγου || λόγον τινί δίδωμι· δίνω σε κάποιον το δικαίωμα να μιλήσει, παρέχω ακρόαση || το περί ου ο λόγος υποκείμενο, υπόθεση, θέμα || σκέψη, λογικό, δύναμη διανόησης || κατά λόγον· σύμφωνα με τη λογική || λογισμός, περίσκεψη || σκέψη, ιδέα, γνώμη, εκτίμηση, μελέτη, λογαριασμός || λόγου ποιοῦμαί τινα· θεωρώ κάποιον άξιο λόγου, τον εκτιμώ || λόγον τινός ἔχω· λαμβάνω κάποιον υπόψη μου || αντίθ. ἐν οὐδενί λόγῳ ποιοῦμαί τινα· δεν τον λογαριάζω καθόλου || υπολογισμός, λογαριασμός || λόγον δίδωμι· δίνω λογαριασμό || σχέση, αναλογία, συμμετρία || λογική αιτία, δικαιολογία, βάση του λόγου, όρος || ἐπί τῷ λόγῳ ἠ ἐπί τοῖς λόγοις· υπό τον όρο, με τη συμφωνία || ὁ λόγος αἱρεῖ· η λογική υποχρεώνει να δεχτούμε… || στην Κ.Δ. η λ. λόγος περιλαμβάνει τις σημασίες και του έναρθρου λόγου και της λογικής σκέψης || παράγ. λογεῖον, τό· θέση απ’ την οποία μιλά κάποιος || (στο /gαττ/g. θέατρο)· το μπροστινό μέρος της σκηνής όπου βρίσκονταν οι υποκριτές, λογίδιον, τό (υποκορ. του λόγος)· μικρός μύθος ή διήγηση, λογικός, -ή, -όν (/lεπίθ/l.)· όπως και σήμερα, εύλογος, ορθολογικός || αρμόδιος για λογική σκέψη || Λογική, ἡ (ενν. τέχνη)· η Λογική (κλάδος της Φιλοσοφίας), λόγιμος, -η, -ον και -ος, -ον (/lεπίθ/l.)· αξιόλογος, σημαντικός, αξιοσημείωτος, περίφημος || λόγιον, τό· δήλωση, διακήρυξη, αγγελία, χρησμός, ουδ. του λόγιος, λόγιος, -α, -ον (/lεπίθ/l.)· επιτήδειος στους λόγους || (/lουσ/l.)· πεζογράφος, διηγηματογράφος, ιστοριογράφος || εύγλωττος, ευφραδής.

• Εμπεδοκλής, 495- 435 π.χ. : συνδυασμός Φιλοσοφίας Ιώνων Φυσικώ Φιλοσόφων και φιλοσοφίας Ελεατών. Τέσσερα τα σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία του κόσμου ( φωτιά, αέρας, νερό, γη ) από των οποίων την ανάμειξη και την εναλλαγή προέρχεται και η γένεση των όντων. Για τη δημιουργία των ποικίλων αισθητών μορφών ( π.χ. σώμα ) παρεμβαίνουν δύο αντίθετες μεγάλες δυνάμεις , η Φιλία και το Νείκος.

νείκος νεῖκος, τό

(/lουσ/l.)· [ρίζα *νεικ-, μάλλον ομόρ. με νίκη], έριδα, φιλονικία, διαμάχη, λογομαχία || κακολογία, εμπαιγμός, μομφή, ψόγος || δικαστικός αγώνας || μάχη, συμπλοκή || ο λόγος της φιλονικίας, η αιτία της έριδας || σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Εμπεδοκλή· νεῖκος και φιλία ήταν οι δημιουργικές δυνάμεις του κόσμου || παράγ. νεικέω -ῶ, ιων. και επ. νεικείω, ιων. πρτ. νείκειον και νεικείεσκον, επ. μέλλ. νεικέσσω, επ. αόρ. νείκεσσα (/lρ/l.)· ερίζω, φιλονικώ, λογομαχώ, διαπληκτίζομαι, μαλώνω || (/lμτβ/l.)· στενοχωρώ, λυπώ, δυσαρεστώ, ενοχλώ || ονειδίζω, επιτιμώ, επιπλήττω, λοιδορώ, κακολογώ, κατηγορώ || αντίθ. ὁμονοέω, συνδιαλλάσσομαι, νεικεστήρ -ῆρος, ὁ· φιλόνικος, εριστικός, γκρινιάρης, καβγατζής, φίλερις, κακολόγος || (/gγεν/g.)· ο διαπληκτιζόμενος με κάποιον.

• Λεύκιππος, 460 π.χ.-; : ο εισηγητής της θεωρίας των ατόμων και υποστηρικτής της κίνησης ως ανώτατηςαρχής που δημιουργεί τον κόσμο και τις διάφορες μορφές του . Τη θεωρία των ατόμων ανέπτυξε, στη συνέχεια, ο μαθητής του Δημόκριτος ο Αβδηρίτης. Τα άτομα είναι η μικρότερη ποσότητα ύλης, η οποία δε μπορεί να διαιρεθεί περαιτέρω, βίσκονται σε διαρκή κίνηση, είναι άπειρα, αδιαίρετα, αναλλοίωτα καιι αγέννητα. Η δημιουργία των ποιοτήτων που παρατηρούμε στη φύση (π.χ. χρώμα, γεύση, θερμοκρασία κλπ.) είναι αποτέλεσμα των ενώσεων των ατόμων. Ενώσεις προκαλεί η κίνηση. Εισάγει άλλες δύο έννοιες μαζί με την κίνηση, το πλήρες και το κενό.
• Αναξαγόρας ο Κλαζομενός, 497- 428 π.χ. :θεωρία του Νου.Τίποτε δε γεννιέται και τίποτε δε χάνεται.Η ύλη δεν αποτελείται από τα 4 στοιχεία του Εμπεδοκή, αλλά από ποικίλα σωματίδια. Ο Νους κινεί , δημιουγεί και ρυθμίζει τα πάντα.Απορρίπτει, λοιπόν, τον υλισμό των Φυσικών Φιλοσόφων . Ο Νους οδηγεί στη γένεση των όντων, εξουσιάζει όλα τα όντα, τη φύση, την ιστορία , τον πολιτισμό.

Ο νους = 1.το σύνολο των πνευματικών δυνάμεων του ανθρώπου να αντιλαμβανεται την πραγματικότητα και να επεξεργάζεται τα δεδομένα της 2. η ικανότητα της σκέψης , το «σκέφθεσθαι» 3. η κριτική ικανότητα

Xρονολογικά, ακολουθούν οι Σοφιστές, για τους οποίους θα κάνουμε λόγο σε άλλο post.

Μαστοράκη Ανδρονίκη

• Δήμας Π, «Η φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο: Σ. Βιρβιδάκης, κ.ά., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000.
• Θανασάς, Π. «Φαίδων 96a-102a: Μια φιλοσοφική αυτοβιογραφία». Δευκαλίων, τ. 17 (1999), σ. 5-22.
• Taylor A.E., Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992

Πηγή