Γιος του Διοπείθη, ενός εύπορου Αθηναίου από την Κηφισιά, ο Μένανδρος γεννήθηκε το 342π.Χ. Ήταν ανιψιός του κωμικού ποιητή Άλεξι της λεγόμενης «Μέσης Κωμωδίας», ο οποίος μάλλον του δίδαξε την τέχνη του θεάτρου.
Συμμετείχε για πρώτη φορά σε θεατρικούς αγώνες το 325π.Χ. Τέσσερα χρόνια μετά κέρδισε πρώτο βραβείο στα Λήναια με το έργο «Οργή» και ξανά το 317π.Χ. με το έργο «Δύσκολος». Έκανε παρέα με το φιλόσοφο Επίκουρο και ήταν μαθητής και φίλος του Θεόφραστου, μαθητή του Αριστοτέλη. Ένα πρωί γύρα στα 292π.Χ. πήγε στον Πειραιά να κάνει το μπάνιο του και δεν ξαναβγήκε∙ η Νέα Κωμωδία έχασε τον κυριότερο εκπρόσωπό της.
Μολονότι έζησε ως τα 50 του, ο Μένανδρος άφησε πλούσιο έργο: από τις 105 ή 109 κωμωδίες του, μας είναι γνωστοί 96 τίτλοι. Όπως ο Ευριπίδης, στοιχεία του οποίου μιμήθηκε, δε γνώρισε μεγάλη επιτυχία όσο ζούσε∙ κέρδισε συνολικά 8 φορές στα Λήναια και στα Διονύσια. Τ
ο πως αισθανόταν γι’ αυτό φαίνεται εύγλωττα από μια ιστορία, σύμφωνα με την οποία ρώτησε κάποτε ενοχλημένος τον ανταγωνιστή του, ποιητή Φιλήμονα «Γιατί δεν κοκκινίζεις κάθε φορά που με νικάς;»
Μετά το θάνατό του, όμως, η φήμη του απογειώθηκε. Ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, φιλόλογος της Αλεξάνδρειας, τον κατέτασσε δεύτερο μετά τον Όμηρο. Ο Ρωμαίος κωμωδιογράφος Τερέντιος τον αντέγραψε ξεδιάντροπα. Λέγεται ότι ο Ιούλιος Καίσαρας «απέλυσε» τον Τερέντιο απογοητευμένος γιατί δεν ήταν τίποτε άλλο από «λειψός Μένανδρος». Οι Ρωμαίοι ρήτορες, όπως ο Κοϊντιλιανός δίδασκαν ρητορική με βάση το ύφος του Αθηναίου κωμικού. Οι Αθηναίοι του έστησαν άγαλμα, όπως σε όλους τους μεγάλους ποιητές.
Παρόλη αυτή την αίγλη, τα έργα του Μένανδρου χάθηκαν στο χάος που επικράτησε το Μεσαίωνα. Πριν απ’ αυτό, ο Τερέντιος, που είχε αντιγράψει τα περισσότερα απο τα έργα του Μένανδρου, πνίγηκε όταν το πλοίο με το οποίο ταξίδευε βούλιαξε, παίρνοντας μαζί του στον πάτο και τα έργα αυτά. Για κακή μας τύχη, ο Τερέντιος δεν ήξερε να κολυμπά.
Κι έτσι φτάσαμε στον 20ο αιώνα, οπότε μετά την ανακάλυψη στην Αφροδιτόπολη και την εξερεύνηση μιας συλλογής παπύρων ενός Ελβετού τη δεκαετία του ’50 έχουμε πλέον μια ολόκληρη κωμωδία, τον «Δύσκολο» και άλλες δύο, τη «Σαμία» και τους «Επιτρέποντες» στο μεγαλύτερο μέρο τους, ενώ πλήθος άλλων έργων σώζονται μόνο σε αποσπάσματα (Ασπίς, Περικειρόμενη, Σικυώνιος, κ.α.).
Στη Μυτιλήνη δε, στο λόφο της Αγ. Κυριακής, ανακαλύφθηκαν το 1963 τα λείψανα ενός σπιτιού, που έμεινε γνωστό ως «οικία Μένανδρου», γιατί στα ψηφιδωτά δάπεδά του απεικονίζονται σκηνές από τις κωμωδίες του Μένανδρου, δείχνοντας τη φήμη του.
Οι κωμωδίες του ανήκουν στη Νέα Κωμωδία. Σε αντίθεση με τις πολιτικές, γεμάτες βωμολοχίες και χωρατά, κωμωδίες του Αριστοφάνη, οι κωμωδίες του Μένανδρου είναι ψυχολογικές. Σ’ αυτές πρωταγωνιστούν καθημερινοί άνθρωποι της εποχής του, οι οποίοι παρουσιάζονται όπως ακριβώς είναι, με φυσικότητα και ειλικρίνεια. Τα έργα του μιμούνται τη ζωή, θέτοντας πρακτικά ερωτήματα στο θεατή, ο οποίος μπορεί ν’ αναγνωρίσει τον εαυτό του ή το γείτονά του σε όσα βλέπει.
Οι αναταραχές της εποχής του Μένανδρου (εποχή αδιάκοπων πολέμων μεταξύ των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου), η συχνή εναλλαγή κυβερνήσεων και οι κίνδυνοι για τη ζωή των πολιτών, άφησαν ανεξίτηλα ίχνη στο έργο του Μένανδρου. Όλο και πιο σημαντική σ’ αυτό καθίσταται η ιδιωτική σφαίρα, στην οποία οι σύγχρονοί του προσπαθούσαν να καταφύγουν μακρυά από την άσκηση πολιτικής.
Έχοντας στενή σχέση με τον φιλόσοφο Θεόφραστο (γνωστό για το έργο «Χαρακτήρες», όπου περιγράφει αδρά τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε τύπου ανθρώπου), ο Μένανδρος έγραψε κωμωδίες χαρακτήρων.
Πίστευε ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου (τρόπος) είναι η έσχατη αρχή που καθορίζει τις πράξεις και τις σκέψεις τους. Κληροδότησε στο θέατρο όλων των εποχών έναν ορισμένο αριθμό προσώπων – τύπων, που ανήκαν στην κοινωνία που ζούσε και χάρη σ’ αυτόν έγιναν κλασσικά: ο ερωτευμένος, ο στρατιώτης, το παράσιτο, ο δούλος, ο μάγειρας, η εταίρα. Καθένας απ’ αυτούς ξεδίπλωνε στο κοινό έναν τύπο χαρακτήρα, που, αν και ξεκινούσε στερεότυπα, παραλλασσόταν όσο διαρκούσε το έργο.
Προσφιλές θέμα των έργων του είναι τα έκθετα τέκνα, ορφανά των πολέμων, που έχουν απαχθεί ή εγκαταλειφθεί και ανατράφηκαν από τυχαίους. Οι ανώμαλες καταστάσεις έδιναν στον Μένανδρο την ευκαιρία να δένει και να λύνει παρεξηγήσεις, να περιπλέκει καταστάσεις κατά βούληση, ενώ αρεσκόταν σε απρόοπτα και αναγνωρίσεις της τελευταίας στιγμής.
Οι κωμωδίες του περιείχαν πάντα τουλάχιστον ένα ειδύλλιο και έληγαν συνήθως με έναν ή και δύο γάμους μέσα σε ευφορία και χαρά. Στην κωμωδία «Επιτρέποντες» χρησιμοποίησε το μύθο του Οιδίποδα (έκθετο τέκνο που ανατρέφει κρυφά βοσκός) με κωμική χροια και κυρίως με αίσιο τέλος.
Χάρη στις κωμωδίες παρεξηγήσεων, που έγραψε, έγινε ο προπάτορας της ευρωπαϊκής κωμωδίας, αφού στον αντιγραφέα του, Τερέντιο βασίσθηκαν ο Μολιέρος, ο Φευντώ και άλλοι. Ακόμη και σύγχρονοι θεατρικοί τύποι, όπως π.χ. ο μπακαλόγατος Ζήκος ανάγονται στους μενάνδριους χαρακτήρες.
Το σημαντικότερο, όμως, χαρακτηριστικό των έργων του Μένανδρου, είναι ο ανθρωπισμός του κόσμου, που ήθελε να μεταδώσει στο κοινό του. Όλο και πιο πολύ στις κωμωδίες του προβάλλεται το καθήκον του ατόμου για αλληλεγγύη προς τους συνανθρώπους του. Οι άνθρωποι χρειάζονται ο ένας τον άλλον και το ιδανικό, κατά το Μένανδρο, είναι ο καθένας να προσπαθεί να βγάζει τα ευγενικότερα χαρακτηριστικά του.
Η ανθρωπιά είναι ο σκοπός της ζωής∙ στο διασημότερο απόσπασμα από τα έργα του, ο Μένανδρος αναφέρει «ως χαρίεν εστ’ άνθρωπος, αν άνθρωπος ή» (πόσο χαριτωμένος είναι ο άνθρωπος, όταν είναι άνθρωπος).
Σταθερά στο θέατρό του, ο Μένανδρος μας θέτει μπροστά σε οικογενειακούς δεσμούς, τρυφερότητες και φιλίες. Ακόμη και στους δούλους επικρατεί ένα είδος στοργικής οικειότητας, ενώ ακόμη κι οι εταίρες δείχνουν λεπτότητα. Ο κόσμος που παρουσιάζει, παρόλες τις δυσκολίες, που αντιμετωπίζει, είναι φιλόφρων και ευαίσθητος.
Ο ποιητής βέβαια χρησιμοποιεί πικρή γλώσσα για να περιγράψει τις περιπέτειες των ηρώων του, αλλά δεν είναι ποτέ χυδαίος. Αντίθετα∙ συχνά ο λόγος του είναι αποφθεγματικός. Μας έχουν μείνει πολλές ρήσεις του Μένανδρου ως γνωμικά: «Δρυός πεσσούσης πας ανήρ ξυλεύεται», «έστιν δίκης οφθαλμός, ος τα πανθ’ ορά», «ή λέγε τι σιγής κρείττον ή σιγήν κράτει» (ή πες κάτι καλύτερο απ’ τη σιωπή ή αλλιώς σώπαινε), «τουτ’ έστιν το ζην, μη σεαυτώ ζην μόνω» (ζωή είναι να μη ζεις μόνο για τον εαυτό σου), «λίαν φιλῶν σεαυτὸν οὐχ ἕξεις φίλον» (αν αγαπάς υπερβολικά τον εαυτό σου δεν θα έχεις φίλους), κ.α.
Καθώς οι κωμωδίες του Μένανδρου αφορούν τους καθημερινούς ανθρώπους, μπορούν να προσαρμοστούν σε κάθε κοινωνία και είναι κατανοητές και αγαπητές σε πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους. Στην αρχαιότητα, π.χ. υπήρχε μια άλλη απίθανη προσωπικότητα, που εκτιμούσε πολύ τα έργα του Μένανδρου.
Ήταν ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή (κεφ. 15, στ. 33) λέει: «Μην πλανάσθε∙ φθείρουσιν ήθη χρηστά ομιλίαι κακαί». Πρόκειται για αυτούσια φράση από το (χαμένο) έργο «Θαϊς» του Μένανδρου, που γράφτηκε για μία εταίρα. Εξ όσων γνωρίζω (δεν είμαι και θεολόγος), ποτέ άλλοτε ο Απόστολος Παύλος δεν χρησιμοποίησε παράθεμα από μη βιβλική πηγή.
Η κάθε κοινωνία σήμερα χρειάζεται περισσότερους λόγους για να γελάει, αλλά και για να είναι ανθρώπινη. Οι ποιητές – δραματικοί ή κωμικοί – είναι το κεντρί της ανθρωπότητας, που την τσιγκλά για να ανακαλύπτει ξανά και ξανά τον καλό εαυτό της. Είναι η συνείδηση που την επιτιμά, όταν ξεπέφτει. Οι κωμικοί ποιητές, είτε λέγονται Μένανδρος είτε Φευντώ είτε Αλέκος Σακκελάριος, χρειάζονται σε κάθε κοινωνία.
Σήμερα χρειαζόμαστε περισσότερο από κάθε άλλη φορά τον ανθρωπισμό του Μένανδρου. Στους υπόλοιπους λόγους που μας ώθησαν να συνεργασθούμε με τους Αιγύπτιους (φυσικό αέριο, εμπόριο, τουρισμός), ας προστεθεί η ανάγκη για Μένανδρο∙ και είκοσι μόνο στίχοι από μια χαμένη κωμωδία του να βρεθούν στον πάτο ενός πιθαριού, θα είναι κέρδος.
Για τη ζωή και το έργο του Μένανδρου ΔΙΑΒΑΣΤΕ:
- Jacqueline de Romilly – Αρχαία ελληνική γραμματολογία (Καρδαμίτσα)
- Μωρίς Κρουαζέ – Ο πολιτισμός των αρχαίων Ελλήνων (Γκοβόστης)
- Bernhard Zimmermann – Η αρχαία ελληνική κωμωδία (Παπαδήμας)
- Francis Mc Donald Cornford – Η αττική κωμωδία (Παπαδήμας)
- Stuart Kelly – Το βιβλίο των χαμένων βιβλίων (Πατάκης)
Γιάννης Δρίτσουλας
Πηγή