Ένας συναρπαστικός αιώνας, παρόμοιος με την σύγχρονη οικονομική κρίση των ημερών μας. Ίσως συμπεράνουμε πως η ιστορία κάνει κύκλους. Ίσως! Εντούτοις, αυτό είναι βέβαιο, πως αξίζει να ρίξουμε μια ματιά σε εκείνη την περίοδο, που πιθανόν να μας ωφελήσει ως προς την κατανόηση του παρόντος.
Μετά τον θάνατο των επιγόνων του Αλεξάνδρου υπάρχει μια αποσαφηνισμένη κατάσταση στην Α. Μεσόγειο: οι Πτολεμαίοι δεν άλλαξαν καθόλου την ζωή της Αιγύπτου και απομυζούν τον κόπο και το αίμα των εργατών του Νείλου. Η Αλεξάνδρεια, χωνευτήρι των λαών θα γνωρίσει τεράστια εμπορική ανάπτυξη.
Εδώ θα γεννηθεί ο λεγόμενος κοσμοπολιτικός άνθρωπος, ο απολιτικός που θα ολοκληρωθεί με την δημιουργία της χριστιανικής θρησκείας. Το ελληνικό πνεύμα γονιμοποιεί το τελματωμένο της Μέσης Ανατολής για να ξεπεταχτούν νέες θρησκείες.
Οι Σελευκίδες μένουν περισσότερο πιστοί στο πνεύμα του Αλεξάνδρου δημιουργώντας ελληνιστικές πόλεις και προσπαθώντας να εξελληνίσουν, τουλάχιστο, την αριστοκρατία του τεράστιου κράτους τους. Λόγω όμως των ετερόκλητων λαών της επικρατείας τους θα μεταφέρουν την έδρα τους στην Αντιόχεια της Συρίας, πόλη χωρίς μεγάλη επιρροή στο διεθνές εμπόριο, αν και είναι μεγάλο εμπορικό κέντρο.
Στο Αιγαίο έχουμε σταθεροποίηση του Μακεδονικού κράτους, έπειτα από την κατάληψη της εξουσίας από τον οίκο των Αντιγονιδών. Επίσης σε σημαντικά κράτη αναδεικνύονται η Πέργαμος στην ΒΔ Μικρά Ασία και η Ρόδος.
Στην Πελοπόννησο μεγαλύτερη δύναμη αναδεικνύεται η Αχαϊκή Συμπολιτεία, με στήριγμα τους Πτολεμαίους. Στην Στερεά Ελλάδα οι Αιτωλοί γίνονται δύναμη εφάμιλλη των Μακεδόνων. Ο στρατός τους αποτελείται από ντόπιους που επιδίδεται στην πειρατεία και την λαφυραγώγηση. Από την άλλη η Αθήνα, ως παραγωγός όπλων επιθυμεί να τα έχει καλά με τα πολεμικά κράτη.
Η κυριότερη προτεραιότητα των κρατών είναι να ελέγχουν τους δυο μεγάλους εμπορικούς δρόμους της Μεσογείου: ο πρώτος έρχεται από τη Δυτική Μεσόγειο μέσω του κορινθιακού κόλπου και ο δεύτερος από την Μαύρη Θάλασσα και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Όποιος δεν ελέγχει αυτούς τους δρόμους οδηγείται σε μαρασμό.
Ο κόσμος του Αιγαίου ασφυκτιά από τον υπερπληθυσμό και την παρατεταμένη κρίση του δουλοκτητικού συστήματος. Η συσσώρευση του τεράστιου πλούτου από τις άρχουσες τάξεις, έπειτα από τις κατακτήσεις των διαδόχων και επιγόνων, επιφέρει μεγάλα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα παντού και φυσικά δεν εξαιρείται ούτε η κλειστοφοβική Σπάρτη.
Στην Σπάρτη λοιπόν, έχουν απομείνει μόνο 100 οικογένειες με δικαίωμα ψήφου και άλλες 700 που θα είχαν δικαίωμα εφόσον κατείχαν κλήρους γης, αλλά δεν τους διαθέτουν. Η σύγκληση της Απέλλας δεν έχει πλέον νόημα. Οι 100 οικογένειες δίνουν τους 30 της γερουσίας και εναλλάσσονται στο αξίωμα του εφόρου. Επομένως, από τη στιγμή που σταμάτησαν και οι μισθοφορικές εκστρατείες, όσοι δεν είχαν κλήρο δυστύχησαν!
Στη Λακωνία το καθεστώς δουλείας δεν ευδοκίμησε, εξαιτίας του πυκνού πληθυσμού. Οι δούλοι χρησιμοποιούνται μόνο ως υπηρετικό προσωπικό, ενώ η απόσταση Σπαρτιατών – Περιοίκων – Ειλώτων έχει μικρύνει και καθώς ξεπέφτουν, όλο και περισσότεροι Σπαρτιάτες έχουν και πιο στενές σχέσεις μεταξύ τους. Έτσι λοιπόν, παρατηρείται ένα καθεστώς καταπίεσης που ασκείται από τις 100 οικογένειες πάνω στις εξαθλιωμένες κοινωνικές ομάδες.
Γενικότερα, κάτι παρόμοιο επικρατεί και στα υπόλοιπα ελληνικά κράτη. Οι αναπτυγμένες περιοχές (Κόρινθος, Άργος, Σικυώνα, Μεγαλόπολη) αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της οικονομικής κρίσης από τη στιγμή που το κέντρο του εμπορίου μεταφέρθηκε στην Ανατολική Μεσόγειο. Ειδικά η Κόρινθος είναι σε απόγνωση, αφού έχει απολέσει το μονοπώλιο του εμπορίου με τη Δύση, λόγω της ισχυροποίησης, καταρχάς των Ιλλυριών και μετέπειτα των Ρωμαίων.
Η υπόλοιπη Πελοπόννησος έχει πάνω κάτω τα ίδια προβλήματα με την Σπάρτη, ιδιαίτερα οι αγροτικές περιοχές. Η ιδιοκτησία της γης έχει περιέλθει σε χέρια λίγων και επειδή κλήρος σημαίνει πολιτικά δικαιώματα και συμμετοχή στα κοινά, την εξουσία, λίγο πολύ, την κρατά σφιχτά η αριστοκρατία της γης.
Αντίθετα στις αναπτυγμένες πόλεις κυβερνούν τύραννοι που στηρίζονται στις μακεδονικές φρουρές, τις οποίες, βέβαια, πληρώνει η κάθε πόλη. Στο Άργος των 100.000 χιλ. κατοίκων και στην Κόρινθο των 500.000 χιλ. το πρόβλημα δεν έχει να κάνει με τη γη, διότι η πλειοψηφία ζει από το εμπόριο και την μεταποίηση.
Και αφού οι εμπορικοί δρόμοι κυριαρχούνται από άλλες δυνάμεις, π.χ. Πτολεμαίοι, Σελευκίδες, Μακεδόνες, Ρόδος, η κατάσταση γίνεται ασφυκτική. Επομένως, η κρίση χτυπά το εμπόριο και τα εργαστήρια, και επειδή απασχολούν χιλιάδες δούλους, όταν δένουν τα καράβια και σταματά η παραγωγή, θα πρέπει κάποιος να θρέψει αυτούς, αφού είναι ιδιοκτησία των πλουσίων εμπόρων και βιομηχάνων. Αποτέλεσμα λοιπόν, μια διαρκής διαπάλη ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς.
Στις αγροτικές περιοχές τα κοινωνικά προβλήματα και οι αγώνες είναι ξεκάθαρα: από τη μια οι καταπιεσμένες μάζες και από την άλλη οι γαιοκτήμονες. Όμως, στις δουλοκτητικές πόλεις το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο. Οι δούλοι είναι η μεγάλη πλειοψηφία και είτε δουλεύουν είτε όχι δε νιώθουν σε τόσο μεγάλο βαθμό την οικονομική πίεση των αφεντικών τους. Αντιθέτως, οι φτωχοί ελεύθεροι εργάτες, που βρίσκουν απασχόληση στα ναυπηγεία, στο στόλο και στα εργαστήρια, βιώνουν έντονα την εξαθλίωση.
Έτσι, οι περισσότερες μεγάλες πόλεις προσπαθούν να ενταχθούν σε έναν ευρύτερο πολιτειακό σχηματισμό, επειδή το εμπόριό τους δεν ήταν τοπικού χαρακτήρα. Για παράδειγμα η Κόρινθος κοιτάζει όλο και πιο έντονα προς τη Δύση και τους Ρωμαίους, παραμερίζοντας σιγά – σιγά τη συνεργασία με τους Πτολεμαίους, αφού ελπίζει πως η αγορά του ρωμαϊκού κράτους θα γίνει δική της.
Εν αντιθέσει, η Αθήνα που εξειδικεύεται πλέον σε παραγωγή όπλων, προσκολλάται στα συμφέροντα της Μακεδονίας και της Αιτωλικής Συμπολιτείας, διότι και οι δυο, ως μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις, χρειάζονται οπλισμό. Το ίδιο συμβαίνει και με το Άργος που η σίγουρη αγορά του είναι το εσωτερικό της Πελοποννήσου και οι μακεδονικές φρουρές. Η Μεγαλόπολη των 40.000χιλ κατοίκων επιβιώνει με τη γύρω περιοχή και την Μεσσηνία, έχοντας μεγάλους εχθρούς την Σπάρτη και τους Αιτωλούς.
Μέσα στις δουλοκτητικές πόλεις, ομάδες συμφερόντων διεκδικούν την εξουσία και τύραννοι την καταλαμβάνουν. Όταν η κατάσταση φτάνει στο απροχώρητο, ξεσηκώνεται η αντίπαλη ομάδα, ανατρέπει τον τύραννο, συνήθως τον σκοτώνει, νέος τύραννος παίρνει την αρχή, αλλά βασικά συνεχίζεται το ίδιο έργο: μια μορφή κοινωνικού αγώνα που όμως είναι πέρα από τα συμφέροντα των λαϊκών μαζών!
Η κατάσταση γίνεται εκρηκτική. Δημεύεται η περιουσία του παλαιού τυράννου και των οπαδών του. Όσοι γλιτώνουν τη σφαγή καταφεύγουν σε άλλες πόλεις, όπου από εκεί οργανώνουν νέα πραξικοπήματα. Αυτοί με τη σειρά τους πράττουν τα ίδια και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται. Κάπου εδώ εμφανίζεται και ο Άρατος που ήταν γιος ανατρεπόμενου τυράννου (Κλεινίας) και οργανώνοντας πραξικόπημα πήρε την εξουσία στη Σικυώνα.
Ο Άρατος θα διαδραματίσει πρωτεύοντα ρόλο στην διεθνή “σκακιέρα” της εποχής, διότι θα αποδειχθεί ο πιο στυγνός υποστηρικτής του σάπιου, τελματώδους και αναχρονιστικού κατεστημένου των καιρών του. Για όλο το δεύτερο μισό του τρίτου αιώνα Π.Χ. θα είναι αυτός που θα ηγηθεί των συμφερόντων της πλούσιας δουλοκτητικής τάξης υπηρετώντας δουλικά τα συμφέροντα του εκάστοτε ισχυρού μονάρχη.
Πρώτα, θα ενσωματώσει την Σικυώνα (30.000 χιλ) με την Αχαϊκή Συμπολιτεία και θα προωθήσει τα συμφέροντα των Πτολεμαίων, αφού θα είναι πρόθυμος να αποδεχθεί πάσης φύσεως δωροδοκία. Καταλαμβάνει την Κόρινθο και προσπαθεί να αποκόψει τις κτήσεις των Μακεδόνων στην Αττική και την Πελοπόννησο. Εκκαθαρίζει τον κορινθιακό και καταλαμβάνει την Λοκρίδα ως και την Ναύπακτο. Απ’ αυτό το σημείο και έπειτα οι Αιτωλοί θα γίνουν φανατικοί εχθροί της Αχαϊκής Συμπολιτείας.
Με την εκκαθάριση του Κορινθιακού και Σαρωνικού κόλπου, οι Πτολεμαίοι γίνονται κύριοι του εμπορικού δρόμου. Όλες οι παραλιακές πόλεις, από φόβο, θα προσχωρήσουν στους Αχαιούς, εκτός του Άργους που έχει άλλα συμφέροντα. Ο Άρατος, φοβούμενος να έχει στις πλάτες του το Άργος με την ισχυρή μακεδονική φρουρά, οργανώνει δυο ανεπιτυχή πραξικοπήματα και θα κηρύξει αργότερα απροσχημάτιστα τον πόλεμο.
Μα δε θα καταφέρει τίποτα. Αλλά ο φιλομακεδόνας τύραννος του Άργους Αριστόμαχος, μόλις πληροφορείται τον θάνατο του Αντίγονου Γονατά, ισχυρού βασιλιά της Μακεδονίας, και την αναταραχή που προκύπτει στην Πέλλα, υπολογίζει πως η δύναμη της εξαντλείται και έτσι εντάσσει το Άργος στην Αχαϊκή Συμπολιτεία.
Ο Δημήτριος Β΄ διαδέχεται τον πατέρα του στο θρόνο, ενώ ταυτόχρονα λήγει και ο πόλεμος των Ρωμαίων με τους Καρχηδόνιους με νίκη των πρώτων. Οι Ρωμαίοι, σύμμαχοι των Πτολεμαίων, διεξάγουν το εμπόριο μεταξύ τους μέσω Αφρικής. Η κατάσταση για τις ελληνικές πόλεις έχει εκτραχυνθεί.
Αυτές ασφυκτιούν από τον εμπορικό αποκλεισμό, ενώ τα κοινωνικά προβλήματα που προέρχονται από τον οικονομικό στραγγαλισμό είναι οξυμμένα περισσότερο από ποτέ. Βρισκόμαστε στο 241 Π.Χ. Το ποτήρι θα ξεχειλίσει. Στο ερώτημα, ο ελληνικός κλασσικός κόσμος θα καταφέρει να ανταπεξέλθει σε αυτή την κρίση, κανείς δεν θα είναι σε θέση να δώσει απάντηση. Ή μήπως όχι; Η απάντηση θα έρθει από την, κατά τ’ άλλα, συντηρητική Σπάρτη.
Ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης είναι ιστορικός
Βιβλιογραφία
- F.W. Walbank, Polybius (Μπέρκλευ, Λος Άντζελες-Λονδίνο 1972)
- Βιβλίο: Κλεομένης Γ΄ της Σπάρτης – Η μεγάλη κοινωνική επανάσταση (Συγγραφέας:Ροδάκης, Περικλής Δ.)
- Πλούταρχου Βίοι Παράλληλοι
- Πολύβιου Ιστορίαι
Πηγή