Τετάρτη 8 Νοεμβρίου 2017

Όταν η νομοθετική εξουσία δούλευέ υπέρ του λαού

Οι πολιτειακοί άρχοντες που επιφορτίζονται με την κατάρτιση ή την αναθεώρηση των νόμων έχουν έργο πολύ δύσκολο στα χέρια τους. Αν είναι αλήθεια η ρήση ότι το Δίκαιο προϋποθέτει τη Δύναμη και τη δικαιώνει, τότε οι ισορροπίες των αντικρουόμενων συμφερόντων παραείναι εύθραυστες και οι κόκκινες γραμμές πρέπει να τηρηθούν κατά γράμμα. Παρά ταύτα, δεν ήταν λίγοι οι νομοθέτες που τόλμησαν να εκσυγχρονίσουν τους νόμους του καιρού τους, γεννώντας έτσι δεδικασμένο που θα κυβερνούσε έκτοτε την οικουμένη (ή τουλάχιστον τη Δύση), αφήνοντας τον Νίτσε να διαμαρτύρεται ότι: «Να είσαι νομοθέτης είναι η πιο εκλεπτυσμένη μορφή τυραννίας».

Κι έτσι το Γραπτό Δίκαιο είναι αυτό που αναγνώρισε και εξασφάλισε προοδευτικά την ίση μεταχείριση σε όλα τα μέλη μιας κοινωνίας, αποδίδοντας στον καθένα το οφειλόμενο, την ίδια στιγμή που χωρίς Δίκαιο (το σύμφωνο με τους νόμους δηλαδή) δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος για Δικαιοσύνη. Με αυτά υπόψη, ας δούμε μια σειρά από φωτεινούς νομοθέτες που συνεισέφεραν στην ανθρωπότητα με τρόπο που ούτε οι ίδιοι θα περίμεναν. Κι όλα άρχισαν όταν προσπάθησαν απλώς να φέρουν τη δικαιοσύνη στους ομοεθνείς τους…

Λυκούργος ο Σπαρτιάτης : Ο νομοθέτης της Σπαρτιατικής Πολιτείας (Πολεμικό Δίκαιο)


Ο θρυλικός (μυθικός;) βασιλιάς της Σπάρτης αποφάσισε περί τα 800 π.Χ. να μεταρρυθμίσει τόσο την πολιτική της Λακεδαίμονας όσο και το σώμα των νόμων που την κυβερνούσαν. Ο θρύλος τον θέλει να εγκαταλείπει μάλιστα τη Σπάρτη για πάντα ώστε να μην αλλάξουν οι συμπολίτες του τη νομοθεσία που τους παρέδωσε, καθώς τους είχε βάλει να ορκιστούν πως θα το έκαναν μόνο αν ήταν ο ίδιος παρών. H αποδοχή του πολιτεύµατος του Λυκούργου από τους Σπαρτιάτες δεν υπήρξε φυσικά απρόσκοπτη και πολλοί ιστορικοί διατείνονται ότι αυτός ήταν ο πραγματικός λόγος που έφυγε από τη γενέτειρά του για πάντα: λόγω των μέτρων λιτότητας που επέβαλε και του πνεύµατος ισότητας , οι πλούσιοι αντέδρασαν βίαια, φτάνοντας μάλιστα να πάρουν µε τις πέτρες τον εισηγητή του!

Τα νομοθετήματα του Λυκούργου είχαν βέβαια ευρύτερη έννοια από το απλό νόημα του όρου «νόμος», καθώς περιλάμβαναν συνήθειες και έθιμα που έπρεπε ή δεν έπρεπε να τηρηθούν, ασχέτως κάποιες φορές αν δεν ορίζονταν από κάποια διάταξη ή δεν επιβάλλονταν από τη δημόσια αρχή. Οι συγκεκριμένοι νόμοι ήταν συχνά αλληλένδετοι τόσο με την παιδεία όσο και με τις παραδόσεις της Πολιτείας της Σπάρτης, αν και η ευνομία που προσέφερε το νομοθετικό έργο του Λυκούργου ήταν πρωτοφανής: συστήνει τα πολιτικά σώματα της Γερουσίας και της Αρχής των Εφόρων, θεσπίζει την Απέλλα, τη συνέλευση των πολιτών στην Αρχαία Σπάρτη σε περιοδικές συγκεντρώσεις (λαοσυνάξεις), καθιερώνει τον αναδασμό της γης και τα κρατικά συσσίτια και μεταμορφώνει άρδην τον οικονομικό και κοινωνικό τομέα.

Αν και ο νοµικός χαρακτήρας της σπαρτιατικής πολιτείας έμεινε γνωστός ως ιδιαίτερα στρατιωτικός, µε την έννοια ότι η σπαρτιατική νοµοθεσία κατέτεινε στη συνεχή ενίσχυση της πολεµικής αρετής των Σπαρτιατών: σιδηρά πειθαρχία, κοινή μόρφωση αγοριών και κοριτσιών και σκληραγώγησή τους από την παιδική ηλικία, αλλά και η υποχρέωση της υποταγής των νεότερων στους γεροντότερους. Οι Σπαρτιάτες αποδέχτηκαν τελικά τους νόµους που αφορούσαν στον γάµο, την αγωγή και τη «ζωή της τιµής» καθώς συµφωνούσαν ότι η παραγωγή καλών στρατιωτών ήταν πάνω από τα προσωπικά συµφέροντα και τις απολαύσεις του ατόµου και της οικογένειας…

Δράκων ο Αθηναίος : Ο πρώτος που κατέγραψε το Αθηναϊκό Δίκαιο


Όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του ως τύραννος των Αθηνών, ήδη έξι άρχοντες (θεσμοθέτες) ήταν επιφορτισμένοι με την κατάρτιση άγραφων νόμων (αρχής γενομένης από το 683 π.Χ.). Η Αθηναϊκή Πολιτεία ήταν που του ζήτησε το 624 π.Χ. να καταγράψει το προφορικό Δίκαιο και έπειτα από τρία χρόνια ο τύραννος τούς παρέδωσε σε μαρμάρινες πλάκες που τοποθετήθηκαν σε κοινή θέα στην Αγορά τους διαβόητους για την αυστηρότητα και σκληρότητά τους «Δρακόντειους Νόμους» (Ο Πλούταρχος σημείωσε με νόημα όπως ξέρουμε ότι οι νόμοι του Δράκοντα γράφτηκαν με αίμα, όχι με μελάνι). Ο Δράκων συνειδητοποίησε την ανάγκη για γραπτό σώμα νόμων, μιας και η αριστοκρατία της πόλης-κράτους ερμήνευε το προφορικό Δίκαιο σύμφωνα με τα συμφέροντά της, κι έτσι οι Θεσμοί (ή Διατάξεις) του έμειναν γνωστοί ως ο πρώτος πολιτικός σταθμός στην ιστορία της πόλης από την εποχή του Θησέα ακόμα. Ο Δράκων εισήγαγε μια σειρά από μεταρρυθμίσεις στο αθηναϊκό πολίτευμα, όπως την Εκκλησία του Δήμου (στην οποία λάμβαναν μέρος όλοι οι στρατεύσιμοι κάτοικοι της Αθήνας και ήταν υποχρεωμένοι να παρίστανται σε όλες τις συνεδρίες της), την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στη διοίκηση της πόλης σε όλους όσους στρατεύονταν σε περίπτωση πολέμου και την εκλογή των αρχόντων και των ταμιών της πόλης από όλους τους στρατεύσιμους άντρες (αν και εδώ έπαιζε ρόλο το εισόδημα του πολίτη).

Παρά το γεγονός ότι οι νόμοι του ήταν παροιμιωδώς αυστηροί σε πολλές περιπτώσεις, τιμωρώντας με βαριές και εξοντωτικές ποινές ακόμα και μικρά αδικήματα (ενώ σε άλλες διατάξεις τιμωρούνταν σοβαρά και ελαφρά αδικήματα με την ίδια ποινή), ο Δράκων ήταν ο πρώτος νομοθέτης που έκανε διάκριση μεταξύ φόνου εκ προθέσεως και φόνου εξ αμελείας, σταθερά πια κάθε σύγχρονου ποινικού συστήματος! Οι εκ προμελέτης ανθρωποκτονίες ήταν τώρα έργο του Αρείου Πάγου, ενώ οι εξ αμελείας φόνοι δικάζονταν από 51 δικαστές που όρισε. Ταυτοχρόνως, περιόρισε τις δικαιοδοσίες του Αρείου Πάγου στη διαφύλαξη των νόμων της πόλης, την ίδια στιγμή που οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να καταγγέλλουν τις αποφάσεις του Αρείου Πάγου που θεωρούσαν άδικες!

Ο Δράκων εισήγαγε ακόμα αυστηρές μεταρρυθμίσεις και στις διατάξεις του ιδιωτικού Δικαίου, επιβάλλοντας αυστηρές ποινές στις περιπτώσεις παράβασης της ποινικής νομοθεσίας. Η δυσαρέσκεια των φτωχών από τους Δρακόντειους Νόμους έμεινε επίσης παροιμιώδης, αναγκάζοντας πολλούς να εγκαταλείψουν την Αττική Γη, αν και αργότερα οι Αθηναίοι θα αναφέρονταν στον Δράκοντα με σεβασμό, αναγνωρίζοντάς του την πρόθεση να περιορίσει την αθλιότητα των ανθρώπων και να ανακουφίσει τους φτωχούς και κατατρεγμένους. Η νομοθετική κληρονομιά του καταργήθηκε από τον Σόλωνα, ο οποίος διατήρησε ωστόσο τους λεγόμενους «φονικούς δεσμούς» του Δράκοντα…

Σόλων ο Αθηναίος : Πώς άλλαξε τον κόσμο: Ο πατέρας του επιστημονικού νομικού συστήματος


Αν εξαιρέσουμε τους νομοθέτες που έδρασαν πριν από τον σοφό Αθηναίο, όλοι οι κατοπινοί κοινωνικοί μεταρρυθμιστές επηρεάστηκαν βαθύτατα από το πνεύμα του έλληνα νομοθέτη, που παραμένει ένας από τους «πατέρες» του Δικαίου. Ο αθηναίος φιλόσοφος και ποιητής, ένας από τους λεγόμενους Εφτά Σοφούς του αρχαίου κόσμου, αντικατέστησε τους Δρακόντειους Νόμους με το νομοθετικό σώμα που θα γινόταν η βάση της λαμπρής Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ο Σόλων κλήθηκε κοινή συναινέσει των αντιμαχόμενων πλευρών (ευγενείς-λαός) της Αθήνας να νομοθετήσει, διατηρώντας αυξημένες εξουσίες στη διακυβέρνησή του.

Όσο για τις προοδευτικές και νομοθετικά τολμηρές διατάξεις του, που θεσπίστηκαν το 592 π.Χ., αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της διχαστικής κρίσης που ξέσπασε στην πολιτεία και εκείνες ήρθαν να θεραπεύσουν. Το πνεύμα κατευνασμού που διέπει τη νομοθεσία του βασιζόταν μάλιστα στην αρχή της ανισότητας (και όχι της ισότητας) προσπαθώντας να εξισορροπήσει τις αντίρροπες δυνάμεις των αντικρουόμενων συμφερόντων. Το κυριότερο από τα νομοθετικά μέτρα που έλαβε ο Σόλων ήταν η περίφημη Σεισάχθεια, ο νόμος που καταργούσε τα χρέη από δανεισμό με υποθήκη ακίνητης περιουσίας και «επί σώμασι», δηλαδή τα χρέη των αγροτών κυρίως οι οποίοι μη μπορώντας να τα ξεπληρώσουν είχαν χάσει το βιος τους και πουλήθηκαν δούλοι εντός και εκτός Αττικής.

Με τη Σεισάχθεια ο Σόλων αλάφρυνε το άχθος από τους ώμους των ασθενέστερων οικονομικά πολιτών, οι οποίοι είχαν περιέλθει σε κατάσταση κοινωνικής εξαθλίωσης. Όσοι μάλιστα είχαν πουληθεί δούλοι για χρέη απελευθερώθηκαν και επέστρεψαν στα σπίτια τους, ενώ πλέον απαγορευόταν να δανείζεται κανείς με εγγύηση την προσωπική του ελευθερία! Το δεύτερο μέτρο που πήρε ο Σόλων ήταν να χωρίσει τους πολίτες της Αθήνας σε κοινωνικές τάξεις ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση και όχι με βάση την καταγωγή, όπως γινόταν ως τότε. Το σύστημα ήταν «τιμοκρατικό», από το τίμημα, δηλαδή το πόσο μπορούσε να αποτιμηθεί ο πολίτης με βάση την περιουσία του και ανάλογα ρυθμίστηκε και η φορολογία (εισφορές). Με τον Σόλωνα αρχίζει και το δικαίωμα της διαθήκης: ως τότε την περιουσία όποιου πέθαινε άτεκνος την κληρονομούσαν οι συγγενείς του. Στο εξής ο πολίτης χωρίς παιδιά μπορούσε να κληροδοτήσει τα υπάρχοντά του σε όποιον ήθελε. Ο Σόλων ξανάδωσε την ελευθερία σε πολλούς Αθηναίους και όρισε ανώτατο όριο εδαφικής ιδιοκτησίας που θα μπορούσε να κατέχει κανείς, αν και δεν προχώρησε τελικά σε αναδασμό της γης.

Επιπλέον, ενίσχυσε την εξουσία της Εκκλησίας του Δήμου, ίδρυσε την αντιπροσωπευτική Βουλή των Τετρακοσίων και το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας και κατάρτισε νόμους για την υποχρεωτική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, καθώς για τον αρχαίο σοφό το μεγαλύτερο παράπτωμα ήταν η αδιαφορία του πολίτη για τον δημόσιο βίο (στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων όσων δεν συντάσσονταν με κάποια από τις αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις). Μολονότι ο Σόλων δεν πρόσφερε στην Αθήνα την απόλυτη κοινωνική δικαιοσύνη και πολιτική σύμπνοια, η νομοθεσία του κατόρθωσε να περιορίσει την κοινωνική αδικία και να δώσει στην Αθήνα μια βάση για αντιπροσωπευτικότερο πολιτικό σύστημα…

Κικέρων : Πώς άλλαξε τον κόσμο: Η κλασική μορφή του Ρωμαϊκού Δικαίου


Ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων, φιλόσοφος, δικηγόρος, πολιτικός, ρήτορας και συνταγματολόγος, ένας από τους διαπρεπέστερους Ρωμαίους που έζησαν ποτέ, μπορεί να μας είναι γνωστός για τη φράση του «Αν οι θεοί μιλούν, τότε χρησιμοποιούν σίγουρα τη γλώσσα των Ελλήνων», ο ίδιος ήταν ωστόσο πολλά περισσότερα από λάτρης του σπουδαίου αρχαιοελληνικού πολιτισμού.

Το σώμα του έργου του απαρτίζει ένα από τα εντυπωσιακότερα σύνολα ιστορικών, νομικών και φιλοσοφικών πονημάτων σε ολόκληρη την αρχαιότητα, την ίδια στιγμή που η νομοθετική του κληρονομιά παραμένει κεφαλαιώδους σπουδαιότητας για την εποχή της. Από τους εντυπωσιακότατους σε αριθμό αλλά και ρητορική δεινότητα 107 πολιτικούς και δικανικούς λόγους του (αν και σώζονται μόλις 57) αποκαλύπτεται η προοδευτική νομοθετική του ματιά: «Η διοίκηση μιας κυβέρνησης, καθώς και μιας κηδεμονίας, πρέπει να αποβλέπει στο καλό αυτού που κηδεμονεύεται και όχι στο καλό του κηδεμόνα».

Με την ίδια καθαρότητα ξεδιάλυνε και το τοπίο στον ποινικό Κώδικα («Το έγκλημα δεν πρέπει να μετριέται από τις συνέπειές του, μα από την κακή πρόθεση με την οποία εκτελείται»), αν και κράτησε το καλύτερο για το τέλος: «Περισσότεροι νόμοι, λιγότερη δικαιοσύνη». Το μεταρρυθμιστικό του έργο στην πολιτική σκηνή και το νομικό σύστημα απαθανατίστηκε σε πλήθος επιστολών του, με τον ίδιο να παραμένει πάντα υπέρμαχος της ελεύθερης πολιτείας και του φιλελευθερισμού…



Πηγή