«΄Απανθ’ ο μακρός κ' αναρίθμητος χρόνο φύει τα΄ άδηλα και φανέντα κρύπτεται».
Μ΄ αυτά τα λόγια του Σοφοκλή, αλιευμένα μέσα από το έργο του «Αίας» θα ήθελα ν΄ αρχίσω το ενδιαφέρον θέμα μας, καθώς ο μεγάλος ΄Ελλην τραγικός ποιητής της αρχαιότητος ισχυρίζετο ότι «όλα ο μακρύς και άπειρος χρόνος τα κρυφά φανερώνει και τα φανερά αποσκεπάζει»!
Τίθεται λοιπόν, το εύλογο ερώτημα: «Ποια πράγματα φανερώνει και ποια αποσκεπάζει:» Όσον αφορά δε τις ελληνικές αρχαιότητες, πόσες εξ αυτών έχει αποκαλύψει η αρχαιολογική σκαπάνη, πόσες εξ αυτών βρίσκονται διάσπαρτες στα ξένη μέρη και πόσες εξ αυτών βρίσκονται ακόμη θαμμένες στα συρτάρια της γης;
Δεν θα ήθελα, ασφαλώς, να σας μιλήσω για την λεηλασία και την τεράστια καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων, μιας και η βίβλος του μέλλοντος θα ομιλεί για την τραγικότερη πολιτιστική γενοκτονία στην παγκόσμια ιστορία.
Από την περσική εισβολή μέχρι σήμερα οι βανδαλισμοί, οι δηώσεις, και ο αφανισμός των μνημείων μας ήταν τόσο μεγάλος, με όλους αυτούς τους αρχαιοθήρες και αρχαιοκάπηλους, που η ανθρωπότης ωχριά στην σκέψη και μόνον ότι για παράδειγμα, τα αγάλματα που κοσμούσαν τις αρχαίες ελληνικές πόλεις ξεπερνούσαν κατά πολύ σε αριθμό κι αυτούς ακόμη τους ανθρώπους της κλασικής εποχής!!!
Αν αληθεύει η πληροφορία που μας παρέχει ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο βιβλίο του «Η λεηλασία και η καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων», ότι δηλαδή ο ετήσιος «κύκλος εργασιών» [ο τζίρος , όπως συνηθίζεται να λέγεται] στην διεθνή αγορά φθάνει τα δύο τρισεκατομμύρια δραχμές, αντιλαμβάνεσθε και σεις πόσες φορές θα είχαμε καλύψει τον προϋπολογισμό της Ελλάδος: Και τούτο όχι γιατί έχουμε την δυνατότητα να κοστολογήσουμε τα υπέροχα μεγαλουργήματα των αρχαίων Ελλήνων [όταν ένας πλούσιος Αμερικανός ερώτησε ένα φτωχό Έλληνα πόσα δολάρια κοστίζει ο Παρθενών, η απάντηση που έλαβε ήταν 2.500 χρόνια!], αλλά για να μη ζήσουμε την εφιαλτική στιγμή να πληρώσουμε τα χρέη της Ελλάδος με αγάλματα, όπως δήλωσε το 1991 παράγων της πολιτικής εξουσίας, πέραν του εδαφικού ακρωτηριασμού μας…
Στο θέμα μας λοιπόν: Πού ευρίσκονται τα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα; Πού ευρίσκονται τα χαμένα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων;
Κυρίες και Kύριοι, δεν ελπίζω με ότι με την παρούσα εργασία μας ομιλώ ως ειδήμων, επαΐων ή πολυπράγμων άνθρωπος. Δόξα τω Θεώ και παπυρολόγοι καθηγητές υπάρχουν και ειδικοί επί των αρχαίων ελληνικών χειρογράφων να ομιλήσουν. Θέλω απλά να καταθέσω τις όποιες απόψεις, αντιλήψεις και μαρτυρίες μου, ως ΄Ελλην που σπεύδει ανιδιοτελώς να ομιλήσει για θέματα που κάποιοι άλλοι σιωπούν, μη δυνάμενοι ν' αντιδράσουν στο κλίμα τρομοκρατίας και μάλιστα σε μία κρίσιμη για το έθνος μας στιγμή. Και όλα αυτά γιατί ακόμη είναι ζωγραφισμένη στην μνήμη μου η εικόνα έντρομων αρχαιολόγων που με εξόρκιζαν να μην υποβάλλω στην τηλεόραση ερωτήσεις για τις ανασκαφές που γίνονταν –τότε- στο Σύνταγμα και τα όσα συγκλονιστικά συμβαίνουν στους αρχαιολογικούς χώρους.. Ας είναι. Ένα μόνον σας υπόσχομαι: Κάποια στιγμή θα μιλήσω. Θα μιλήσω και «όποιον πάρει ο Χάρος».
Περί αρχαίων ελληνικών χειρογράφων, λοιπόν, ο λόγος και στο σημείο αυτό ας πούμε λίγα λόγια τι σημαίνει η λέξη «χειρόγραφο»
Ανοίγοντας μία οποιαδήποτε εγκυκλοπαίδεια θα δούμε ότι χειρόγραφο σημαίνει κάθε τι που γράφεται δια της χειρός κατ’ αντίθεσιν προς το έντυπο το οποίο έχει γραφεί με άλλο μέσο. Λέμε: «Ομιλώ από χειρογράφου», για να υπάρχει διάκριση της από μνήμης ομιλίας.
Για να μην πλατειάσουμε να πούμε μόνον ότι κατά την αρχαία εποχή, σε χρόνους προ του Ηροδότου [6ος αιών π.Χ.] τα βιβλία εγράφοντο δια χειρός σε μια μεμβράνη που ήταν από πάπυρο. Από τον 2ο αιώνα π.Χ. ως γραφική ύλη χρησιμοποιήθηκε η περγαμηνή.
Αξίζει, όμως, εδώ να πούμε κάτι: Επειδή η γραφική ύλη στην αρχαιότητα σπάνιζε, πολλές φορές έπλυναν και έξυναν την ήδη γραμμένη περγαμηνή για να γράψουν πάνω σ' αυτή νέο κείμενο. Οι περγαμηνές αυτές καλούνταν «παλίμψηστα»
Δυστυχώς, η συνήθεια αυτή διαδόθηκε στα μοναστήρια του Μεσαίωνα με συνέπεια την απώλεια πολλών χειρογράφων της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας. Παρά ταύτα, όμως, σε πολλά χειρόγραφα η πλύση και η απόξεση δεν είχαν γίνει καλά με αποτέλεσμα τα ίχνη της πρώτης γραφής να είναι ορατά και με διάφορες χημικές αντιδράσεις καταφέραμε να γίνουν ευκρινέστερα κι έτσι σε πολλά παλίμψηστα χειρόγραφα περγαμηνών να διαβάζουμε κλασσικά κείμενα κάτω από τα εκκλησιαστικά.
Ας μην μπούμε τώρα σε λεπτομέρειες για το πώς τα χειρόγραφα αντιγράφονταν κατά την αρχαιότητα υπό δούλων, φυλάσσοντάς τα σε ειδικές βιβλιοθήκες σε διάφορα ερμάρια [τα συρτάρια δηλαδή] ή και εντός κυλινδρικών κιβωτίων καλυμμένων, για ν' αποτελούν έτσι ένα είδος φορητών βιβλιοθηκών.
Και, φυσικά, για κάποιους τρόπους γραφής όπως ο στρογγυλόσχημος, ο μιξοστρογγυλόσχημος και μικρογράμματος δια των οποίων διακρίνονταν τα παλαιότερα ελληνικά και λατινικά χειρόγραφα στα οποία σπανίως βλέπαμε χρυσόγραφα, αργυρόγραφα, πρασινόγραφα, πορφυρόγραφα κ.λ.π. ΄Έπρεπε να εφευρεθεί η τυπογραφία το 1456 για να διευκολυνθεί και πολλαπλασιαστή με ιλιγγιώδη ρυθμό η εκτύπωση βιβλίων, αλλά που, δυστυχώς είχε σαν συνέπεια να αχρηστευθούν τα χειρόγραφα και μάλιστα από τον 16ον αιώνα να σπανίζουν όλο και πιο πολύ μέχρι κινδύνου εξαφανίσεώς των. Και επειδή μέχρι τώρα η Διεθνής Δημόσια Σιωπή, εναντίον παντός ελληνικού στοιχείου έχει λάβει την μορφήν συνδικάτου εγκλήματος, ως Έλληνες μη λησμονούμε ότι:
Η Ελληνική γραφή είναι η αρχαιοτέρα εξ όλων όσων έχουν ανακαλυφθεί σε αρχαίες επιγραφές, πινακίδες κ.λ.π. Το παράδειγμα της ξυλίνης επιγραφής του Δισπηλιού Καστοριάς [5.250 ετών π.Χ.] ή το νέο εύρημα στις Σποράδες από τον αρχαιολόγο Αδαμάντιο Σαμψών με ελληνικά γράμματα 6.500 ετών, κάνει τους φοινικιστές να τρέμουν πλέον για τις συνέπειες που θα έχει η μέχρι τούδε πολιτική των.
Το ότι η ελληνική γραφή είναι η αρχαιοτέρα εξ όλων όσων γνωρίζουμε το αποδεικνύουν πέρα των άλλων, και οι αναφορές του Αισχύλου στον προμηθέα, του Διόδωρου του Σικελιώτη, του Τάκιτου και τόσων άλλων για το ότι η γραφή είχε εφευρεθή από τον ελληνικό θεό Ερμή, τους εφευρέτες Προμηθέα και Παλαμήδη, τις ελληνικές Μούσες κ.λ.π., κ.λ.π., κ.λ.π.
Κάποιοι δε, σκανδαλωδώς ανόητοι, θέλοντας να πλήξουν την ελληνική γραφή μας λένε ότι εάν αυτή υπήρχε θα την ανέφερε ο ΄Ομηρος. Λησμονούν οι άμοιροι ότι η ομηρική Ιλιάς γνωρίζει την χρήση της γραφής: στην ιστορία του Βελλεφεφόντου [ Ιλιάς 6, 155 κ.ε.] μία επιστολή με την εντολή να σκοτώσουν τον κομιστή, παίζει πλέον αποφασιστικό ρόλο. Είναι εκείνοι που θα θυμηθούν ότι ακόμη και ο Ηρακλής είχε ως δάσκαλό του τον Λίνο, εφευρέτη των ελληνικών ονομάτων και των επί μέρους ψηφίων των.
Ειρρήσθω εν παρόδω ότι ο Ηρόδοτος [ 4, 78] μας παρέχει μία εγγυημένη πληροφορία ότι μία Ελληνίδα από την Ίστρο [αποικία της Μιλήτου στις εισβολές του Δουνάβεως] ήταν παντρεμένη με βασιλέα των Σκυθών και ότι στο βαρβαρικό περιβάλλον της Νοτίου Ρωσίας δίδασκε τον γιο της να μιλάει και να γράφει ελληνικά. Η ιστορία αυτή δείχνει ότι κατά το τέλος του 6ου αιώνα αυτή η γυναίκα, η οποία ζούσε στο περιθώριο του ελληνικού κόσμου, γνώριζε να διαβάζει και να γράφει και γι’ αυτήν είναι αυτονόητο να διδάσκει τον γιο της την ελληνική γλώσσα. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι δημοσιεύματα των τελευταίων ημερών μας ομιλούν για γερμανικές πόλεις, οι οποίες εντάσσουν στο πρόγραμμα διδασκαλίας των την ελληνική γλώσσα ως υποχρεωτικό μάθημα μέχρι την 11η τάξη.
Κι επειδή προηγουμένως ομιλήσαμε για παπύρους και περγαμηνές, αναγκάζοντάς τον νου μας ν' ανατρέχει στην Αίγυπτο και μάλιστα κατά μήκος του ιερού ποταμού, που είναι ο Νείλος, ένα μέρος όπου φυτρώνουν κατά μυριάδες οι πάπυροι ως φυτά από τα οποία έκαναν μαζική παραγωγή γραφικής ύλης, αλλά και στην Πέργαμο με τις περγαμηνές, μη λησμονήσουμε ν' αναφέρουμε, ότι, πολύ πριν επινοηθεί ο πάπυρος ως γραφική ύλη, οι αρχαίοι πρόγονοι μας έγραφαν πάνω σε μεταλλικές πλάκες, ξύλα, λινάρια, δέρματα ζώων [όπως αιγών και προβάτων], ακόμη και σε φύλλα δένδρων. ΄Εχουμε κι εδώ την μαρτυρία του Ηροδότου [5,58] ότι οι ΄Ελληνες της Ιωνίας έγραφαν πάνω σε δέρματα. Και είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι οι ΄Ελληνες όχι μόνον έγραφαν δι’ αυτού του τρόπου, αλλά ακόμη και σε δέρματα φιδιών!!!
Οι ιστορικοί αναφέρουν το γεγονός οι πρόγονοί μας είχαν γράψει πάνω σε δέρμα φιδιών και μάλιστα με χρυσή μελάνη ολόκληρη την Χιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου, που αποτελούσε ένα πολυτελές κομμάτι στην συλλογή έργων τέχνης του αυτοκρατορικού ευνούχου και θαλαμηπόλου Λαύσου στην Κωνσταντινούπολη.
Και για να κλείσω το μικρό αυτό κεφάλαιο μήπως θα έπρεπε να μνημονεύσουμε και το γεγονός της αναφοράς του Πλουτάρχου ο οποίος αναφέρεται σε μια άγνωστη Ελληνίδα ποιήτρια, την Αριστομάχη από τις Ερυθρές, η οποία στον θησαυρό των Σινωπίων στους Δελφούς είχε αποθέσει ως αφιέρωμα ένα χρυσό βιβλίο, αφού είχε αναδειχθεί νικήτρια στους αγώνες στα ΄Ισθμια κατά τον εκεί ποιητικό διαγωνισμό.
Τούτο και μόνον το γεγονός μας αναγκάζει ν' ανατρέξουμε στην εποχή που οι αρχαίοι πρόγονοί μας χρησιμοποιούσαν ως γραφική ύλη και τα μέταλλα,. Όπως τον ορείχαλκο, τον μόλυβδο και άλλα. Ως γνωστόν, στην αρχαιότητα υπήρχε ένα έθιμο όπου ορισμένοι έγραφαν πάνω σε φύλλα μολύβδου κάποιες κατάρες που έθαβαν μαζί με τον νεκρό για να παραδοθούν στις υποχθόνιες δυνάμεις. Και οι ερωτήσεις προς τα Μαντεία, όπως στο ιερό του Διός στην Δωδώνη, γράφονταν συνήθως πάνω σε τέτοια πλακίδια. Μια τέτοια μολύβδινη επιστολή, χρησιμοποιήθηκε για την αιχμάλωτη Πολυκρίτη, που έστειλαν το μήνυμα λαθραία κρυμμένο μέσα σ' ένα ψωμί, όπως μας αναφέρει ο Παρθένιος [9, 5], ή – αν θέλετε- όπως μας διηγούνταν οι παππούδες μας, το ίδιο γινόταν για τους επικηρυγμένους ληστάρχους των βουνών κατά την εποχή του ΄Οθωνα.
΄Ένα από αυτά τα αρχαιότερα κομμάτια βρέθηκε κοντά στο νησί Μπερεζάν, πλησίον της Κριμαίας της Νοτίου Ρωσίας και μάλιστα φαίνονται ευκρινώς τα ελληνικά γράμματα του 6ου αιώνα π.Χ. για να θυμηθούμε εδώ ότι, χρονικά, βρίσκεται πιο μπροστά από τους παλαιότερους διασωθέντες ελληνικούς παπύρους. Μάλιστα, όταν βρέθηκε το κομμάτι αυτό, οι πάντες διαπίστωσαν ότι επρόκειτο για μια επιστολή κουβαριασμένη σαν ένας μικρός ρόλος. Παρόμοια επιστολή βρέθηκε στην ελληνική εμπορική αποικία της Ισπανίας Εμπόριον.
Για τα θέματα αυτά δεν θα σας κουράσω, αλλά, κάνοντας μία μόνον αναφορά και ένα συλλογισμό, συνοδευόμενο από ένα συνειρμό, ήθελα να πω τα εξής:
Στον περιηγητή Παυσανία κατά τον 2ον αιώνα μ.Χ. έδειξαν κοντά στο όρος Ελικών της Βοιωτίας μόλυβδο φθαρμένο από τα δόντια του χρόνου επάνω στον οποίο ήταν γραμμένο ολόκληρο το επικό ποίημα του Ησιόδου [γύρω στα 700 μ.Χ.] «΄Εργα και Ημέραι» (!).
Ποιος είναι τώρα ο συλλογισμός; Καλά, χάθηκαν όλα τα αρχαία μεταλλικά βιβλία χάθηκε και το χρυσό βιβλίο της Αριστομάχης, όπως και το επικό ποίημα του Ησιόδου;
Και τώρα κάποιος αφελής συνειρμός: Αλήθεια μας κλέβουν τόσο εύκολα τους πνευματικούς θησαυρούς μας, όσο το αρχείο του ηλεκτρονικού υπολογιστή από το πολιτικό γραφείο του τότε υπουργού εξωτερικών Θεόδωρου Πάγκαλου, όπως δημοσίευσε πρόσφατα η εβδομαδιαία αποκαλυπτική εφημερίδα «Το Ποντίκι» και δεν μπορούν να μας κλέψουν τόσους και τόσους αφύλακτους εθνικούς πνευματικούς θησαυρούς;
Τόσο εύκολα;
Δεν πειράζει…
Να θυμίσω μόνον εδώ ότι ακόμη δεν έχει κοπάσει ο δημοσιογραφικός θόρυβος για δυο «ξύλινα βιβλία» που βρέθηκαν κατά την άνοιξη του 1988 στο Ισμέτ Ελ Τσαρέμπ κοντά στα δάση Ντάκχλεμ της Αιγύπτου. Αρχικά πίστευαν ότι είχαν βρει κάποιο χαμένο έργο του Αριστοτέλους, αλλά, τελικώς, υποχρεώθηκαν να αναγνωρίσουν ότι επρόκειτο για ένα λόγο του αττικού ρήτορα Ισοκράτους.
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να κάνουμε μία σημαντική διευκρίνιση: Αυτό δεν σημαίνει ότι στην Ελλάδα, πολύ πριν ιδρυθεί η Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας δεν υπήρχαν άλλες βιβλιοθήκες. Κάθε άλλο. Στο μόλις εκδοθέν βιβλίο του Δόκτορος Θεοδοσίου Γ. Βαρβιτσιώτου «Λεξικόν αρχαίων Ελλήνων Θεμελιωτών του παγκοσμίου πολιτισμού», από τις εκδόσεις Γεωργιάδη, στην σελίδα 101 γράφει επί λέξει τα εξής:
« Η επινόησις της γραφής θεωρείται ως μία των μεγίστων κατακτήσεων του ανθρώπου, ο οποίος έγινε, ως λέγει ο Πλάτων, σοφώτερος και ευτυχέστερος».
«Πότε εγράφη το πρώτο βιβλίο είναι άγνωστον. Φέρεται ότι ο κωμικός Εύπολις εχαρακτηρίσθη και ως βιβλιοπώλης μάλλον εκ συμπτώσεως, ή αστόχως, διότι βιβλία υπήρχαν και επωλούντο από τη εποχής του Ομήρου.
΄Αλλωστε είναι βέβαιον ότι εκυκλοφόρουν πολλά βιβλία κατά τον 5ον αιώνα π.Χ. και εχρησιμοποιούντο εις τα σχολεία. Ο Σωκράτης διάβαζε νέος τα βιβλία του Αναξαγόρου, διότι ενδιαφέρετο δια την φύσιν και τα ουράνια σώματα. Τον 4ον αιώνα π.Χ. εκυκλοφόρουν πολλά βιβλία του Πλάτωνος. Περισσότερον εδιαβάζοντο τα βιβλία των τραγικών και κωμικών. Ο Αριστοφάνης έλεγεν: « ο καθείς κρατεί βιβλίον δια να μαθαίνη σωστά». Συλλέκται βιβλίων υπήρχαν από τον 6ον αιώνα π.Χ. Αναφέρονται ο Πολυκράτης, τύρρανος της Σάμου, οι Πεισιστρατίδαι εις Αθήνας, αρχικώς δι’ ιδίαν και αργότερα δια κοινήν εξυπηρέτησιν. Μέγας βιβλιόφιλος ο Αριστοφάνης με πλούσιαν βιβλιοθήκην ο οποίος διέθετε και δούλον δια την μεταφορά των βιβλίων του.
Μεγάλη βιβλιοθήκη διέθετε ο Αριστοτέλης , ο Πλάτων και ο πλούσιος νέος Ευθύδημος κ.α. Βιβλιοθήκαι κρατικαί [πολιτείαι] εδημιουργήθησαν από το 400 – 300 π.Χ. Υπήρχαν εις Αθήνας, Ρόδον, Κω, Αντιόχειαν, Σμύρνην και Πέργαμον την οποίαν ίδρυσε ο Ευμένη [197 – 159 π.Χ.]. Αργότερα εις Δελφούς, Αλικαρνασσό, Κόρινθο και αλλού.
Βιβλιοθήκες διέθεταν και τα Ασκληπεία. Ευρέθη επιγραφή κάποιου Απελλά η οποία ανέφερε ότι ούτος, κατά την μακράν διάρκεια παραμονής του εις το Ασκληπιείον Επιδαύρου προς θεραπείαν, είχε πάθει νευραλγίαν εκ της υπερβολικής κοπώσεως των οφθαλμών του, ένεκα της πολλής αναγνώσεως βιβλίων. Γνωστή και η περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας . Εις την Ρώμην ιδρύθησαν βιβλιοθήκαι πολύ αργότερα…..»
Τα ανωτέρω σας τα διάβασα για να δώσουμε και μία απάντηση στον γνωστό ιστορικό ερευνητή Λουτσιάνο Κάνφορα, ο οποίος με το βιβλίο του « Η χαμένη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας» δημιουργήθηκε υπό του Πτολεμαίου του Β΄ του Φιλάδελφου και για την δημιουργία της οποίας εργάσθηκε ο Αλέξανδρος ο Πλευρώνιος [4ος – 3ος αιώνας π.Χ.] ένας από τους επτά τραγικούς της Αλεξάνδρειας, υιός του Σατύρου και της Στρατοκλείας , όπως τον αναφέρουν ο Αθηναίος, ο Θέων ο Σμυρναίος, το λεξικό της επιτροπής Σούδα και ο Στράβων.
Μη εκπλήσεσθε , βεβαίως, που όλα αυτά δεν μας τα λέει ο κατά τα άλλα εμβριθέστατος Λουτσιάνο Κάνφορα δεδομένου ότι αυτός προσπαθεί ακόμη να εντοπίσει που βρίσκεται η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, εάν κάηκε η βιβλιοθήκη με τους 700.000 τόμους βιβλίων ή αν οι αρχαίοι κυριολεκτούσαν λέγοντας πως πυρπολήθηκε η βιβλιοθήκη [θήκη βιβλίων, τα ράφια δηλαδή] και όχι αυτά καθ' εαυτά τα βιβλία, αλλά και άλλοι ιστορικοί.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Κάνφορα για να υποτιμήσει την αξία της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, όπου είχαν θέση όλοι οι σοφοί του κόσμου, ξεκινά την περιδιάβασή του στον χώρο αυτό με μία φράση του Έρασμου που λέει: «Ας πάμε τώρα στην βιβλιοθήκη, έχει λίγα μα εκλεκτά βιβλία». Παράλληλα, ο Λουτσιάνο Κάνφορα δεν αφήνει στιγμή που να μην ειρωνευθεί τους ΄Ελληνες κάθε φορά που γίνεται αναφορά στον ελληνισμό, με εξαίρεση τα ελληνικά κείμενα των χειρογράφων που αναφέρονται στην Παλαιά ή την Καινή Διαθήκη, όπως τα Χειρόγραφα της Νεκρής Θάλασσας για τα οποία έχει γράψει σχετικό βιβλίο ο κ. Μάριος Βερέττας και για τα οποία οι λεγόμενοι επαϊοντες και ειδικοί δεν θέλουν να μας μιλήσουν. Αλήθεια τι φοβούνται;
Ωστόσο, επειδή εμείς θέλουμε να ξετυλίξουμε τον μίτο της Αριάδνης για να φθάσουμε, εάν μπορέσουμε στα διασωθέντα χειρόγραφα βιβλία των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, είμεθα υποχρεωμένοι να ξεκινήσουμε από την Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και ν' ακολουθήσωμε μέχρις ενός σημείου την σκέψη του Λουτσιάνου Κάνφορα. Τι λέει λοιπόν ο Κάνφορα;
Κατ' αρχάς, ο συγγραφέας του βιβλίου «Η χαμένη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας» προσπαθεί σαν άλλος Εκαταίος Αβδηρίτης, που ζούσε επί βασιλέως Πτολεμαίου του Σωτήρος, να εισέλθει στον τάφο του Φαραώ Ραμσή του Β΄.
Στην συνέχεια προσπαθεί να εντοπίσει πού είναι η λεγόμενη «ιερή βιβλιοθήκη» που έφερε την επιγραφή «Ψυχής Ιατρείον» για να δεχθεί, έστω και εμμέσως ότι «ο Αριστοτέλης είχε διδάξει τους βασιλιάδες της Αιγύπτου πώς οργανώνεται μία βιβλιοθήκη».
Εκεί θα δούμε τον ρόλο του Δημητρίου, που είχε κυβερνήσει την Αθήνα επί δέκα χρόνια και είχε αφήσει να γεμίσουν την πόλη με εκατοντάδες αγάλματα προς τιμήν του, ενώ τώρα είναι αναγκασμένος να κρύβεται για καλά στην Θήβα της Αιγύπτου για να μην πέσει στα χέρια του «Πολιορκητή», του νέου ηγεμόνα της Αθήνας, διαχειριζόμενος επί Πτολεμαίου την βιβλιοθήκη εν λευκώ.
Και ιδού μία πληροφορία: Επί Αλεξάνδρου οι Έλληνες που είχαν εξουσιάσει ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο, δεν μάθαιναν τις γλώσσες των καινούργιων υπηκόων τους, αλλά αντιλαμβανόμενοι ότι για να τους εξουσιάζουν έπρεπε να τους καταλάβουν και για να τους καταλάβουν έπρεπε να συλλέξουν και να μεταφράσουν τα βιβλία τους. ΄Ετσι γεννήθηκαν βασιλικές βιβλιοθήκες σε όλες τις ελληνιστικές πρωτεύουσες. ΄Αρα, όχι μόνον στην Αλεξάνδρεια.
Κάπου εδώ αρχίζουμε να ξετυλίγουμε το μυστήριο.
΄Όταν πέθανε ο Θεόφραστος γύρω στο 288 με 284 π.Χ. κληροδότησε την πλούσια βιβλιοθήκη του στον Νηλέα που ήταν ο μόνος εν ζωή από τους απ' ευθείας μαθητές του Αριστοτέλους. Ο Νηλέας καταγόταν από την Σκήψη, στην Τρωάδα. ΄Ηταν γιος του Κορίσκου, ο άνθρωπος στον οποίον, αναφερόταν συνεχώς ο Αριστοτέλης, όταν έκανε μάθημα.
΄Όταν πέθανε ο Πλάτων, ο Νηλέας έφυγε από την Ακαδημία μαζί με τον Αριστοτέλη και μαζί του απεσύρθη στην ΄Ασσο, όχι μακριά από την Σκήψη, στην αυλή του Ερμία, ενός ανθρώπου που έγινε πολύ φίλος με τον Αριστοτέλη με πολλές διασυνδέσεις, αφού είχε την εύνοια του Φιλίππου. Μαζί του βέβαια μετέφερε και όλα τα βιβλία του Αριστοτέλους!
Επειδή όμως ο Νηλέας δεν εκλέχτηκε σχολάρχης, όπως ανέμενε, μιας και την θέση αυτή κατέλαβε ο Στράτων, ο παιδαγωγός του Πτολεμαίου, θίχτηκε και απεσύρθη στην γενέτειρά του, την Σκήψη, κουβαλώντας μαζί του και το πολύτιμο φορτίο των βιβλίων!! Η σχολή δέχθηκε το βαρύτατο πλήγμα αφού πτώχευσε από πλευράς βιβλίων και μάλιστα του Αριστοτέλους! Και τότε αρχίζει ένας δραματικός αγώνας για να μπορέσει τουλάχιστον ο Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος να πάρη τα βιβλία του Νηλέα και να τα μεταφέρει στην Αλεξάνδρεια.
Πονηρός, όμως, ο Νηλέας κορόϊδευσε τους απεσταλμένους του βασιλέως της Αιγύπτου και τους πώλησε τα βιβλία ελάσσονος σημασίας - κάποιες πραγματείες του Θεόφραστου και κυρίως μερικά αντίγραφα του Αριστοτέλη. Παίζοντας με τις λέξεις, ισχυρίσθηκε ότι πραγματικά είχε ο ίδιος την «Βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη» – όπως ακριβώς υπεστήριζαν οι απεσταλμένοι του βασιλέως – δηλαδή την προσωπική του βιβλιοθήκη, τα βιβλία που είχε ιδιοκτησία του ο δάσκαλος, εντούτοις, παίζοντας θέατρο, τους είπε ότι με μεγάλη οδύνη θ' αποχωρισθεί τα βιβλία του Θεόφραστου και του Αριστοτέλους.
Στην Αλεξάνδρεια δεν κατάλαβαν αμέσως την απάτη και έγραψαν στους καταλόγους της βασιλικής βιβλιοθήκης τα εξής λόγια: «Αριστοτέλη τε τον φιλόσοφον και Θεόφραστον και τον τα τοιούτων διατηρήσαντα βιβλία Νηλέα, παρ' ου πάντα φησί, πριάμενος ο ημεδαπός βασιλεύς Πτολεμαίος, Φιλάδελφος»
Κοντολογίς είναι αυτό που λέμε «κούνια που τους κούναγε…».
Και μιας περί Πτολεμαίου, να μη λησμονήσουμε να αναφέρουμε εδώ τον σημαντικότατο όλο που διεδραμάτισε καθ' όλην αυτήν την περίοδον της βασιλείας του ένας Εβραίος ονόματι Αριστέας, ο οποίος εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι ο βασιλέας ήθελε την μετάφραση του εβραϊκού νόμου στα ελληνικά, μέγας ελληνιστής της εποχής του έθεσε ένα ερώτημα καθοριστικό για την μετέπειτα απελευθέρωση των Εβραίων από τις αιγυπτιακές φυλακές:
Και εδώ παίχτηκε το φοβερό παιχνίδι: Ο Πτολεμαίος εκείνη την ώρα χάϊδευε τους παπύρους της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και νομίζοντας ότι ο Αριστέας του ομιλεί για παπύρους τον ερώτησε:
- Πόσες χιλιάδες υπολογίζει ότι είναι; εννοώντας τους παπύρους που θα αγόραζε, για να λάβει αμέσως την απάντηση.
- Λίγο περισσότεροι από εκατό χιλιάδες.
- Τίποτε δεν ζητάει ο καλός μας ο Αριστέας, είπε γελώντας ο Πτολεμαίος που δεν φαντάσθηκε ότι θα υπέγραφε διάταγμα όχι για την αγορά 100.000 παπύρων από τους Εβραίους που ήθελε για μετάφραση, αλλά για την απελευθέρωση εκατόν χιλιάδων Εβραίων από τις φυλακές της επικράτειας!!!!
Ας κλείσουμε εδώ αυτήν την μικρή μα τόσο καθοριστική για το μέλλον Ελλήνων και Εβραίων παρένθεση και ας έλθουμε στο θέμα μας, που είναι η εναγώνια αναζήτησή μας των σωζομένων αρχαίων ελληνικών χειρογράφων.
Στο σημείο αυτό να θυμίσω την αντιπαλότητα μεταξύ Αλεξάνδρειας και Περγάμου στο θέμα της ιδρύσεως βιβλιοθηκών, την απαγόρευση εξαγωγής παπύρων της Αιγύπτου, ώστε να αποδυναμωθεί η Πέργαμος από πλευράς βιβλίων, αλλά και η μεγάλη αντίδραση της μικρασιατικής πόλεως που έφτιαχνε πλέον υπέροχα βιβλία από περγαμηνή. H αντιζηλία των δύο πόλεων ήταν, κατά τον Λουτσιάνο Κάνφορα, τόσο μεγάλη, που βρήκαν ευκαιρία να μπουν στο χορό του ανταγωνισμού και οι πάσης μορφής πλαστογράφοι αφού προσέφεραν παπύρους με ψευδεπίγραφες διασκευές αρχαίων κειμένων, με τόση επιδεξιότητα, που ήταν δύσκολο, να ξεχωρίσεις το αληθινό με το κίβδηλο.
Στην Πέργαμο, για παράδειγμα, αγόρασαν μία πλήρη συλλογή του Δημοσθένη, φαινομενικά πληρέστερη από εκείνη που είχαν συνθέσει στην Αλεξάνδρεια. Περιείχε μεταξύ των άλλων ένα σπάνιο κείμενο: ένα νέο Φιλιππικό, που ερχόταν να καλύψει ένα μεγάλο κενό της υπαρχούσης συλλογής του περίφημου ρήτορα των Αθηναίων. Ήταν ο Φιλιππικός που είχε εκφωνήσει ο Δημοσθένης όχι αμέσως πριν από την άτυχη μάχη της Χαιρώνειας, αλλά λίγους μήνες νωρίτερα: «ήταν ή κήρυξις του πολέμου, ο τελευταίος βρυχηθμός του λέοντα της ελληνικής ελευθερίας πριν από την ήττα», όπως λέει ο Κάνφορα.
Αντιλαμβάνεστε πώς αντέδρασαν οι πολίτες. Ήταν σαν να εύρισκαν μια καινούργια ραψωδία του Ομήρου ή μια χαμένη τραγωδία του Αισχύλου!
Όποιος ήθελε αναζητούσε στο εξής τον Δημοσθένη από τις εκδόσεις Περγάμου και ούτε που τους ένοιαζε αν ο Φιλιππικός, που συνοδευόταν μάλιστα και μ’ ένα ντοκουμέντο, μία επιστολή του Φιλίππου απευθυνόμενη στους Αθηναίους, βρισκόταν «κατά γράμμα» στο έβδομο βιβλίο του έργου «Αι περί Φίλιππον ιστορίαι» του Αναξιμένη του Λαμψακηνού. Μάλιστα ο περίφημος Δίδυμος, ο επιλεγόμενος «χαλκέντερος» είχε γράψει το έξης χιουμοριστικό:
«Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο λόγος δεν είναι αυθεντικός επειδή βρίσκεται στα Φιλιππικά του Αναξιμένη».
Στο μεταξύ, οι κληρονόμοι του Νηλέα, φοβούμενοι μήπως χάσουν τον ανεκτίμητο θησαυρό που είχαν στα χέρια τους, έσκαψαν ένα βαθύ λάκκο κάτω από το σπίτι τους και έθαψαν μέσα τους περίφημους παπύρους του Θεοφράστου και του Αριστοτέλους, χωρίς να υπολογίσουν (απαίδευτοι όντες) την φθορά από την υγρασία και τα σκουλήκια.
Ξεσπάει μία επανάσταση στην Πέργαμο και όταν πλέον τα πράγματα ηρεμούν, ένας απόγονος του Νηλέα ξέθαψε τους παπύρους για να τους χρυσοπωλήση σ' έναν βιβλιόφιλο από την Τέω, τον Απελλικώνα, τα ίδια δηλαδή βιβλία που άλλοτε είχαν αρνηθεί να παραδώσουν στους λάτρεις του Αριστοτέλους για την Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας. Έφθασαν όμως στην Αθήνα. Και όταν ο Σύλλας πολιόρκησε στενά την Αθήνα και την εκπόρθησε την 1η Μαρτίου του 86, παρότι οι νικημένοι επικαλέσθηκαν το ένδοξο παρελθόν τους, ο βάρβαρος αυτός κατακτητής είπε:
-Δεν βρίσκομαι εδώ για να μάθω αρχαία ιστορία!
Έκτοτε, παίρνοντας ως λάφυρα και τα βιβλία του Θεόφραστου, του Αριστοτέλους, και ό,τι άλλο είχε κρύψει ο Απελλικών, τα πήγε στη Ρώμη.
Ύστερα από χρόνια, σε μία από τις βίλες του Ρωμαίου δικτάτορα, όσοι γνώριμοι είχαν το προνόμιο να μπαίνουν μέσα στις αίθουσες, έβλεπαν μπροστά τους να ξετυλίγονται ολόκληροι πάπυροι μέσα σε κυλίνδρους, μέχρι που ήρθε ο Τυραννιών ο οποίος, εκμεταλλευόμενος της φιλίας του με τον Αττικό και τον Κικέρωνα, κατάφερε να συγκροτήση μία δική του πλούσια βιβλιοθήκη και ως λάτρης της αριστοτελικής σκέψεως να επιδοθεί εις την έκδοση των έργων που επιθυμούσε.
Ήταν τόσο το πάθος των Ρωμαίων να πλουτίζουν τις βιβλιοθήκες των με βιβλία, ώστε κάποτε στωϊκός φιλόσοφος να πει: «Σε τι χρησιμεύουν αυτές οι συλλογές βιβλίων αφού οι κάτοχοι τους είναι αγράμματοι και μόλις μετά βίας καταφέρνουν να διαβάσουν τους τίτλους; Αφοσιώσου σε λίγους συγγραφείς και μην περιπλανιέσαι ανάμεσα σε πολλούς»!
Ένα, λοιπόν, το κρατούμενο: Πολλά βιβλία των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων είχαν σωθεί πολύ πριν καεί ή Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας όπως ισχυρίζονται πολλοί κατά τον πόλεμο που έκανε ο Ιούλιος Καίσαρ, εναντίον του πανίσχυρου στρατηγού, τον Πτολεμαίο Απελλά (47 π.Χ.).
Ο Ιούλιος Καίσαρ φοβούμενος να εμπιστευθεί το τείχος της πόλεως, όπως γράφει ο Λουκιανός, στο ποίημά του για τον εμφύλιο πόλεμο, οχυρώνεται πίσω από τις πύλες των ανακτόρων φοβούμενος μία συνωμοσία δούλων, ενώ ορισμένοι άνθρωποι του βάζουν φωτιά στα 60 πτολεμαϊκά πλοία, που ήταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι, ρίχνοντας μέσα σ' αυτά δαδιά αλειμμένα με πίσσα. ο άνεμος ευνοεί την καταστροφή και οι φλόγες τυλίγουν ό,τι βρίσκουν εμπρός των. Το θέαμα είναι φοβερό.
Σημαντική διευκρίνηση: Οι περίπου 40.000 βιβλιακοί κύλινδροι που κάηκαν ήσαν όλα όσα περιείχε η βιβλιοθήκη ή μήπως ήσαν ένα μέρος το οποίο προοριζόταν προς πώληση αφού, όπως λέει ο Δίων ο Κάσσιος και ο Ορόσιος, είχε μεταφερθεί στις εγκαταστάσεις των σιτηρών και των βιβλίων; (11)
Ακόμη και ο Αντώνιος, θέλοντας να γοητεύσει την Κλεοπάτρα, θέλησε να τις χαρίσει 200.000 κυλίνδρους από την βιβλιοθήκη της Περγάμου!
Αλήθεια, πού ευρίσκονται όλα αυτά τα βιβλία;
Κι αν κάποιος αναφερθεί στην απόφαση του χαλίφη Ομάρ να κάψει τα βιβλία του βασιλικού θησαυρού, εκείνον τον χειμώνα του 640 μ.Χ. υπάρχει ένας προβληματισμός:
Ως γνωστόν, ο Αμρ Ιμπν αλ Ας, καίτοι φιλομαθής έλαβε την εντολή από τον χαλίφη Ομάρ να κάψη τα βιβλία με το έξης σκεπτικό: «Αν το περιεχόμενό τους συμφωνεί με το βιβλίο του Αλλάχ, δεν μας χρειάζονται. Αν το περιεχόμενό τους δεν συμφωνεί με το Κοράνι, είναι περιττά. Προχώρα στην καταστροφή τους»!..
Δεν ξέρω αν μιλάμε για την Βιβλιοθήκη του Σεραπείου, του Μουσείου ή οποιασδήποτε άλλης βιβλιοθήκης που αναζητούν οι ιστορικοί (12). Ένα μόνον θα πω:
Τα βιβλία που μοίρασε ο Αμρ Ιμπν αλ Ας στα δημόσια λουτρά, για να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμο υλικό ήσαν τόσα πολλά ώστε, όπως λέει ο Ευτύχιος, τα περίπου 4.000 λουτρά χρειάστηκαν έξι ολόκληρους μήνες για να καεί όλο εκείνο το υλικό κάνοντας τις στόφες των Αλεξανδρινών να προσφέρουν θαλπωρή και τον γέροντα πλέον Ιωάννη Φιλόπονο να κλαίει απαρηγόρητος σε μία κρύα γωνιά του Χειμώνα.
Και τώρα το ουσιώδες ερώτημα:
Που ευρίσκονται τα χειρόγραφα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων;
Κυρίες και Κύριοι, γνωρίζω ότι ή μεγαλύτερη ικανοποίηση, που θα μπορούσε να αισθανθεί κανείς σ' αυτήν την αίθουσα ήταν να έβγαζα μέσα από τον χαρτοφύλακά μου τουλάχιστον ένα αντίγραφο έργο του Αριστοτέλους, αφού κατά την εντολή, που έδωσε ο Αμρ Ιμπν αλ Ας, ήταν να καούν όλα τα βιβλία εκτός από τα έργα του Αριστοτέλους. Και διερωτάσθε μαζί με τον ομιλούντα που βρίσκονται άραγε τα τόσες χιλιάδες χειρόγραφα και βιβλία των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, παρά το γεγονός ότι από το 640 μ.Χ. μέχρι σήμερα έχουν περάσει 1360 χρόνια. Πυρπολήθηκαν και αυτά; Καταστράφηκαν; Ή μήπως χάθηκαν μέσα στην αναμπουμπούλα των πολεμικών ιαχών των βαρβαρικών επιδρομών και των πάσης φύσεως λεηλασιών;
Θα μπορούσα εύκολα να συμφωνήσω στον υποτιθέμενο αυτόν προβληματισμό σας εάν δεν συνέπιπτε να έχω στην κατοχή μου, από πλευράς δημοσιογραφικού και ιστορικού αρχείου, τα κάτωθι στοιχεία τα όποια θα σας τα εκθέσω υπό μορφήν ερωτήσεων για να οδηγηθείτε εσείς στα ασφαλή συμπεράσματα σας:
1ον. Εντάξει. Ας υποθέσουμε ότι τα πάντα κατεστράφησαν κατά την διαδρομή των αιώνων και του πανδαμάτορος χρόνου. Όλα, όμως; Όλα;
Ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο βιβλίο του «Ή λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων» και μάλιστα στην σελίδα 275, αναφερόμενος στους ξένους αρχαιοθήρες και αρχαιοκάπηλους, που ρήμαξαν την ελληνική γη από τα μνημεία της, γράφει;
«Οι διπλωμάτες των μοναρχών της Ευρώπης στην Κωνσταντινούπολη έχουν εντολή να συγκεντρώσουν αρχαιότητες για διακόσμηση των ανακτόρων», ενώ ο πρεσβευτής της Αυστρίας που προωθούσε τότε τα έργα στην Βιέννη έγραφε: «Έφερα μεγάλη ποικιλία αρχαίων νομισμάτων. Τα σπουδαιότερα θα τα παρουσιάσω στον αυθέντη μου. Έχω φορτώσει ολόκληρα αμάξια, ολόκληρα καράβια με αρχαιότητες και ελληνικά χειρόγραφα. Έστειλα 240 ελληνικά βιβλία για να τοποθετηθούν στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη. Δεν άφησα γωνιά που να μην ψάξω για να συγκεντρώσω ό,τι είχε απομείνει».
Όλες αυτές οι καραβιές κατεστράφησαν, λοιπόν; Κι από πάνω: Να έχεις και μερικούς ρασοφόρους να ξεπουλάνε όσο κι όσο στους ξένους τους πολύτιμους θησαυρούς των μοναστηριών με ελληνικά χειρόγραφα.
2ov. To 1764 ένας μαρκήσιος από την Γαλλία, ο Ντε Νουαντέλ, επισκεπτόμενος την Αθήνα δεν αρπάζει μόνον γλυπτά από τον Παρθενώνα αλλά και πάμπολλα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα φορτώνοντάς τα σε αμέτρητα φορτία για να κοσμήσει την βιβλιοθήκη και τα γραφεία του Λουδοβίκου ΙΑ' και του Κολμπέρ. Χάθηκαν και αυτά;
3ον. Ανάμεσα στους πράκτορες και πληροφοριοδότες και προμηθευτές του Άγγλου πρεσβευτή ο πατριάρχης και ο επίσκοπος Άνδρου, που ένας Άγγλος πρεσβευτής, ο Τόμας Ρόε, θα χρησιμοποιήσει για να κλέψη αγάλματα και χειρόγραφα, ώστε «να μεταφυτέψη την αρχαία Ελλάδα στην Αγγλία» όπως κόμπαζε. Μέσα στ’ αλλά και ένα αριστούργημα ελληνικών χειρών που παρίστανε μια θεά από μαύρο μάρμαρο. Να ήταν άραγε τυχαίο ότι οι αφροκεντριστές επινόησαν τις διάφορες φαντασιοπληξίες των από παρόμοιες ενέργειες; Και να σκεφθεί κανείς ότι, όπως λέει ο Κυριάκος Σιμόπουλος, την «μαύρη θεά» θα την μεταφέρει στην Κωνσταντινούπολη ένας καλόγερος άνθρωπος του Πατριάρχη. Αλλά ο καλόγερος πώλησε το άγαλμα "δολίως" στον Γάλλο πρόξενο, όπως λέει ο Ρόε.
5ον. Και μιας περί Αγίου Όρους: Το 1788 επί Λουδοβίκου ΙΕ' καταφθάνουν στην Κωνσταντινούπολη δύο ειδικοί απεσταλμένοι της βασιλικής βιβλιοθήκης, οι κληρικοί Sevin και Fourmont, προς αναζήτηση βυζαντινών χειρογράφων. Ανάμεσα στους στόχους οι βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους και των άλλων μοναστηριών, των δραγουμάνων κ.λ.π. Εφοδιάζονται με πλαστά διαβατήρια και εμφανίζονται ως μέλη της γαλλικής διπλωματικής αποστολής. Έχουν εντολή να δράσουν με μεγάλη μυστικότητα γιατί -όπως λένε- οι Άγγλοι θα κάνουν τα αδύνατα δυνατά για να μας προλάβουν. Στα μοναστήρια θα υποκρίνονται τους ταξιδιώτες - προσκυνητές που ενδιαφέρονται «για τους ένδοξους ιερούς τόπους και θα μεριμνήσουν για παροχή βοηθείας, στους φτωχούς αναχωρητές».
Προσοχή, όμως. Μη δείξουν ότι ανυπομονούν για βιβλία και χειρόγραφα και προκαλέσουν υποψίες.
Την υπογραφή; την βάζει ο ίδιος ο Λουδοβίκος!
Πόσο υποκριτής να ήταν άραγε ο Τόμας Ρόε που έγραφε τα εξής:
«Πασχίζω να πείσω (τον Πατριάρχη) ότι τα βιβλία σκονίζονται και σαπίζουν στα χέρια των Ελλήνων, που δεν πρόκειται ούτε να τα χρησιμοποιήσουν ποτέ ούτε να τα καταλάβουν. Από την συζήτηση με τον Πατριάρχη διαπίστωσα ότι δεν έχει ιδέα για την αξία των θησαυρών της βιβλιοθήκης. Του πρότεινα να γίνει ανταλλαγή. Να μου δώσει τα παλαιά βιβλία και να του προσφέρω σύγχρονα διδακτικά. Υποσχέθηκε να μου παραχώρηση μερικά, αλλά εγώ τα θέλω όλα.»!!
6ον. Άλλα και οι Ευρωπαίοι συλλέκτες - ηγεμόνες και μεγιστάνες- χρησιμοποιούν οποιοδήποτε μέσο για ν' αρπάξουν από τα ελληνικά μοναστήρια αρχαία ελληνικά χειρόγραφα. Ο λόγιος Ιανός Λάσκαρις, ανέλαβε δύο φορές μυστική αποστολή, για λογαριασμό της αυλής των Μεδίκων στην ελληνική Ανατολή για να κλέψει όσα πολύτιμα χειρόγραφα μπορούσε από διάφορες βιβλιοθήκες. Έχοντας ειδικό φιρμάνι κατόρθωσε να συγκεντρώσει 250 πολύτιμα χειρόγραφα, τα περισσότερα από το Άγιον Όρος, ενώ στο τέλος του 17ου αιώνος ο Καρδινάλιος Μαζαρίνος εξαποστέλλει στην Ελλάδα τον Κύπριο Ουνίτη Αθανάσιο τον ρήτορα που θα καταρημάξει τις βιβλιοθήκες των Μετεώρων και πολλών μακεδονικών ή θρακικών μοναστηριών.
Αυτός ο εξωνημένος Κύπριος, όπως γράφει ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δωσίθεος, υποκρινόμενος τον Ορθόδοξο Χριστιανό εξαπάτησε δεκάδες μοναστήρια αγοράζοντας με την οκά (13) μεγάλο αριθμό χειρογράφων και βιβλία.
Στο σφυρί, λοιπόν, όλα τα αρχαία και βυζαντινά χειρόγραφα τα οποία πωλούσαν για να εξασφαλίσουν την εύνοια των ισχυρών της Δύσεως ή τα προσέφεραν δωρεάν ώστε οι κώδικες να κοσμούν χιλιάδες ράφια και βιβλιοθήκες πλουσίων ανδρών της Δύσεως και της Ανατολής, όπως στην Ρωσία ή την Κωνσταντινούπολη;
Ο Γάλλος Γκαλόντ θα γράψει: «Υπάρχουν στην Κωνσταντινούπολη και τους γειτονικούς τόπους αμέτρητα ελληνικά χειρόγραφα. Βρίσκονται στα χέρια Τούρκων που τα άρπαξαν από τους Έλληνες ή στα χέρια μοναχών και παπάδων. Και οι μεν και οι δε ενδιαφέρονται για την πώλησίν των», θα πει ο τότε Γάλλος πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη.
Δυστυχώς, εξαγωγές χειρογράφων σε Ευρωπαϊκές χώρες γίνονται και από διεφθαρμένους μοναχούς. Όπως γράφει ο ιησουΐτης Τζων Μπαπτίστ Σουσιέτ σ' επιστολή του από την Σμύρνη: «Μερικοί καλόγεροι του Αγίου Όρους έβγαζαν στο σφυρί τα χειρόγραφα των μοναστηριών. Ένας απ' αυτούς μετέφερε ολόκληρο φορτίο στο Παρίσι ενθυλακώνοντας άφθονο χρυσάφι». Αυτός ο ιησουΐτης πρωτοστάτησε στην λεηλασία των βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους!
Λεπτομέρεια; Ό,τι θέλετε σκεφθείτε. Μόνον που δεν θα έπρεπε να λησμονήσουμε να πούμε ότι το 1801 ο Άγγλος Έντουαρντ Κλάρκ κατόρθωσε να απόσπαση από την βιβλιοθήκη της μονής Πάτμου πανάρχαια χειρόγραφα, πραγματικούς θησαυρούς, ανάμεσα τους και ένα γνήσιο πλατωνικό διάλογο (!) δωροδοκώντας τον ηγούμενο. Οι κώδικες μεταφέρθηκαν με μεγάλη μυστικότητα σ' ένα καράβι για να ξεσπάσει τότε ένα μεγάλο σκάνδαλο. Και τούτο προκύπτει από το επίγραμμα που χαράχθηκε λίγους μήνες αργότερα στην βιβλιοθήκη της μονής. Είναι γραμμένο σε εξάμετρους στίχους δείγμα της υψηλής παιδείας και ελληνογνωσίας πολλών μοναχών: «Σ' αυτόν τον χώρο βρίσκονται ολόφωτα χειρόγραφα βιβλία. Για τον σοφό άνδρα είναι πολυτιμότερα από το χρυσάφι. Φύλαξέ τα λοιπόν με προσοχή περισσότερο και από την ζωή σου. Γιατί χάρι σ' αυτά έγινε περίλαμπρο το μοναστήρι»!
Για να μην κάνω αναφορά σε δεκάδες άλλες περιπτώσεις, θέτω το εξής ερώτημα:
-Μέσα σ' ένα, άντε το πολύ δύο αιώνες, χάθηκαν όλα αυτά τα χειρόγραφα; Όλα;
Πριν έρθω στην σύγχρονη εποχή, μη λησμονήσω να αναφέρω ένα ακόμη στοιχείο: Η καθηγήτρια κ. Αικατερίνη Κουμαριανού (14 στο εκπληκτικό έργο της «Το ελληνικό βιβλίο» (1476-1830), το οποίο εξέδωσε ή Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, κάνει μεγάλη αναφορά στο θέμα των χειρογράφων και το κυνήγι που έκαναν στο παρελθόν για την απόκτησή τους διάφοροι αρχαιοκάπηλοι και συλλέκτες. Όσον αφορά δε το μοναστήρι της Πάτμου δεν ομιλεί απλώς για έργο, αλλά για ένα πολύτιμο κώδικα με έργα του Πλάτωνος, προκαλώντας την οργή του Κοραή, για την αστοργία των μοναχών της
Πάτμου απέναντι στην προγονική κληρονομιά!
Τι γίνεται, όμως, σήμερα;
Κυρίες και Κύριοι, σε μια εποχή που οι ανθέλληνες ανασκευάζουν την ιστορία για να σβήσουν από τον πολιτιστικό χάρτη λαούς όπως η Ελλάδα, δεν είναι τυχαίο ότι βάζουν ανθρώπους και μάλιστα όπως κάποιον του παρελθόντος αιώνος ονόματι Κωνσταντίνο Σιμωνίδη να πλαστογράφηση χειρόγραφα του Ομήρου για ν' ανατρέψουν μία ολόκληρη ιστορία ή γράφοντας μια δήθεν χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη για ν' αναστάτωση τους μελετητές (15).
Ακούγοντας κάποιο γύναιο να λέει από τηλεοράσεως ότι: «Γουστάρω να καλιαρντέψω μ' αυτούς που γράφουν τα πύρινα άρθρα για την τηλεόραση» (16) πολύ φοβάμαι μήπως έρχεται ο θάνατος των διανοουμένων (17).
Ρωτάω, λοιπόν, όλους εσάς τους καλόπιστους φίλους της «Ελληνικής Αγωγής» και του «Ιδεοθεάτρου»:
Αφού δεν υπάρχουν αρχαία ελληνικά χειρόγραφα:
2) Γιατί ακόμη και σήμερα κλέβονται μοναστήρια η βάζουν πυρκαγιές για να σβήσουν και την τελευταία πολιτιστική μας κληρονομιά; Πρόσφατο δημοσίευμα της «Ελευθεροτυπίας» της 19ης Φεβρουαρίου 1996, αναφέρει ότι βρέθηκαν κλεμμένα χειρόγραφα από μοναστήρι της Κρήτης, με αποτέλεσμα να σταλεί ο Έλλην διπλωμάτης στο Σάντμπουρι του Καναδά να τα παραλάβει.
3) Γιατί δεν απαντά το υπουργείο Πολιτισμού, στο ερώτημα που υποβάλλει από το 1992 ή εφημερίδα «Ελεύθερη Ώρα» για κλοπή 200.000 τόμων της Εθνικής Βιβλιοθήκης;
4) Δημοσίευμα του περιοδικού «ΕΝΑ» της 27ης Μαΐου 1992, αναφέρει ότι εκατοντάδες βυζαντινά χειρόγραφα, που μαρτυρούν την ελληνικότητα της Μακεδονίας και την πορεία του ελληνισμού στον ευαίσθητο χώρο της Βαλκανικής, βρίσκονται από το 1917 στα χέρια των Βουλγάρων οι οποίοι αρνούνται να τα παραδώσουν στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Κι όμως, πολλά από αυτά τα χειρόγραφα, προερχόμενα από ελληνικά μοναστήρια, που λεηλάτησαν βουλγαρικές παραστρατιωτικές ομάδες «βγαίνουν στο σφυρί» από ξένους οίκους δημοπρασιών. Γιατί δεν μιλάμε;
5) To Άγιον Όρος απαιτεί να επιστραφεί το σπάνιο χειρόγραφο του μοναχού Παΐσιου, που έδωσε εθνική υπόσταση στους Βουλγάρους, γραμμένο στην μονή Χιλιανδαρίου, απ' όπου και εκλάπη. Γιατί δεν μας το επιστρέφουν; Και γιατί πνίγηκε ένα Βούλγαρος που ήξερε πολλά;(18)
6) Τι ζητάει συνεχώς στην Μονή της Πάτμου ο γνωστός και μη εξαιρετέος Oυμπέρτο Έκο, ο οποίος, ως γνωστόν, έγραψε και ένα έργο (Το όνομα του Ρόδου) το όποιο αναφέρεται σε μια χαμένη κωμωδία που έγραψε ο Αριστοτέλης και την οποίαν έφαγαν κυριολεκτικά οι καλόγεροι; Να είχε -άραγε- κάποια δόση αληθείας η υπόθεση του έργου;
7) Ακόμη και ο Μέγας Αλέξανδρος βρέθηκε σ' αιθιοπικό χειρόγραφο. Γιατί δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες;(19)
8) «Ελληνικά στη Ρωσία: Από τον Ιβάν τον Τρομερό ως τον «Λομανόσοφ», γράφει ή "Ελευθεροτυπία" της 19ης Δεκεμβρίου 1996, αναφερόμενη στον ελληνιστή καθηγητή Βίκτορα Σοκολιούκ ο οποίος κάνει μία ανασκόπηση της Ιστορίας.
Αλήθεια, διερωτήθηκε ποτέ κανείς πόσο χρυσάφι πλήρωσε ο Ιβάν ο Τρομερός για να κλέψει αρχαία ελληνικά χειρόγραφα;,
9) Ελέγχει ποτέ το Ελληνικό Κράτος ποια σπάνια βιβλία πωλούνται συνεχώς σε διάφορους οίκους δημοπρασιών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι καταφέρομαι προσωπικά εναντίον αυτών των οίκων;
10) Μπορεί κανείς να μας ενημέρωση ποίοι είναι οι θησαυροί που έρχονται από την σκόνη και ποια είναι τα παλαιά χειρόγραφα, όπως γράφει το "Βήμα" της 29ης Νοεμβρίου 1994; Μήπως γιατί μόλις χθες μετά την τηλεοπτική μου εκπομπή για τον Σωκράτη, με πήρε μία κυρία για να μου υπενθύμιση τα λόγια ενός Καθολικού ιερέως του Ανδρέα Αρμάου που έλεγε ότι «η πατρίδα σας κοιμάται κάτω από τόνους σκόνης»;
11) Θαυμάζω το έργο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος. Μήπως όμως θα μπορούσε να μας δώση ένα κατάλογο με αρχαία χειρόγραφα για να θαυμάσουν οι σημερινοί Έλληνες την προγονική των σοφία;
12) Προηγουμένως μίλησα για την Μονή της Πάτμου. Αλήθεια είναι κανείς εις θέση να μας βεβαίωσει εάν διαφυλάχθηκαν τα αρχαία χειρόγραφα που έχουν απομείνει στην Μονή μετά τις χολυγουντιανές εκδηλώσεις της Πάτμου για την Αποκάλυψι, το 1995;
13) «Αρχείον του Ελληνισμού το Άγιον Όρος», γράφει ή "Απογευματινή" της 12ης Δεκεμβρίου 1995 και μάλιστα λέει πως στον Άθω φυλάσσονται τα περισσότερα σωζόμενα διεθνώς χειρόγραφα. Αλήθεια προς τι αυτή ή φοβερή «βοή» μετά την ανάληψη ως Διοικητού του Αγίου Όρους από τον κ. Σταύρο Ψυχάρη; Σε τι αποσκοπούσε;
14) Για προεπαναστατικές επιστολές και σπάνια βιβλία που βγαίνουν στο σφυρί, λέει μια άλλη εφημερίδα (20). Αλήθεια, γιατί πωλήθηκε εκεί το ακριβότερο από τα 4 χειρόγραφα του λόρδου Έλγιν, του γνωστού αρχικλέφτη των Μνημείων του Παρθενώνος; Τι ανέφερε το έγγραφο;
15) Στο περιοδικό «Δαυλός», τεύχος 130, του Οκτωβρίου 1992, δημοσιεύεται μία επιστολή του κ. Αλκιβιάδη Παπαμίχου, ο οποίος, αναφερόμενος στον τάφο του Μ. Αλεξάνδρου, μιλάει για κάποιον Έλληνα, τον Αμβρόσιο Σκυλίτση, ο όποιος κατάφερε να δη εντός υαλίνου κλωβού ανθρώπινο σώμα φέρον διάδημα που φαινόταν μισοδιπλωμένο επάνω εις ύψωμα ή θρόνο. Πλήθος βιβλίων και παπύρων ήσαν σκορπισμένα τριγύρω του! Να είναι άραγε αλήθεια;
16) Ο Γιάννης Κορδάτος αναφέρει στο βιβλίο του για το γλωσσικό πρόβλημα ότι τα ρωσικά μοναστήρια είναι γεμάτα από αρχαιοελληνικούς θησαυρούς. Γιατί δεν τους αναζητούμε; Μήπως γιατί ακόμη και τώρα το έργο αυτό το έχουν αναλάβει διάφορες μυστικές υπηρεσίες, όπως ή Ιντερπόλ, που αναζητά κλεμμένα έργα τέχνης;
17) Δεν είμεθα σαν την Ιερά Εξέταση να ζητούμε την καύση των βιβλίων γιατί αυτό αντιτίθεται στην δική μας βούληση. Αλλά γιατί οι ξένοι όταν έρχονται στην Ελλάδα καίνε μοναστήρια, αρχαιοελληνικούς χώρους και μνημεία;
Φεύγοντας, τι κουβαλάνε μαζί τους; Ας μην αναφερθώ τώρα στον ρόλο που διαδραματίζουν κάποιοι μεγάλοι ιδιοκτήτες ξενοδοχείων πολυτελείας... Ούτε και στις δραστηριότητες του Μετρό…
Μία ήμερα έχοντας ως τηλεοπτικών συνομιλητή μου τον διώκτη των αρχαιοκαπήλων κ. Γ. Τσούκαλη μου απεκάλυψε ότι οι Αλβανοί δεν ρημάζουν απλώς εκκλησίες στην Βόρειο Ήπειρο, αλλά ξεπουλάνε εικόνες και ό,τι άλλο βρουν, ακόμη και χειρόγραφα. Που βρίσκονται; (21).
18) Βρέθηκε, λέει, μία παρτιτούρα σε πλάκα του 3ου π.Χ. αιώνος. Να είναι άραγε το μοναδικό; Πλάκα μεν, πρωτότυπο χειρόγραφο δε...(22)
19) Για παραπεταμένους θησαυρούς μιλάει το «Βήμα» της 15ης Οκτωβρίου 1995, μιας και αναφέρεται στον κίνδυνο καταστροφής του πολύτιμου υλικού του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. Γιατί;
20) Υπάρχουν, λέει ή ίδια εφημερίδα, αρχαίες επιστολές του 4ου αιώνος π.Χ. που μιλάνε για δύο εταίρες - κάτι που έδειξε και ο ομιλών στην "Τηλετώρα." Οι πάπυροι αυτοί βρίσκονται σήμερα στην Ελβετία σε ιδιωτικό οίκο. Γιατί δεν τους αναζητάμε;(23)
21) Ο «Ελεύθερος Τύπος» της 4ης Ιουνίου 1996, καταγγέλλει ότι ή εθνική μας κληρονομιά βρίσκεται σε βουλγαρικά χέρια. Τι κάνουμε αφού μέσα σ’ αυτά υπάρχουν ελληνικά χειρόγραφα;
22) «ΤΑ ΝΕΑ» της 28ης Δεκεμβρίου 1994 απεκάλυψαν ότι βρέθηκε ξεχασμένο σε βιβλιοθήκη της Οξφόρδης το αρχαιότερο δείγμα του Ευαγγελίου, γραμμένο στα Ελληνικά. Εμείς καθεύδομεν;
23) Είναι τοις πάσι γνωστόν ότι οι μεγαλύτεροι θησαυροί του κόσμου και μάλιστα οι κρυφοί, βρίσκονται στα υπόγεια του Βατικανού, όπου ο Πάπας φυλάει πολύτιμα αρχαία κειμήλια. Σχετικά δημοσιεύματα έχουν κάνει πολλά έντυπα, ένα εκ των οποίων και το περιοδικό «Φαντάζιο» (24). Αλήθεια, γιατί δεν μιλάμε;
24) Να είναι άραγε τυχαίο το γεγονός ότι κι ο διαβόητος Τέντ Τέρνερ, ιδιοκτήτης του γνωστού αμερικανικού τηλεοπτικού δικτύου CNN, επισκέπτεται συχνά την Βιβλιοθήκη του Βατικανού, κύρια πηγή αντλήσεως «πρώτης ύλης» για τα νέα μεγαλεπήβολα σχέδιά του; (25). Τι γνωρίζει αυτός καλύτερα από εμάς;
25) Ακόμη και οι ελληνικές εκδόσεις, όπως ο Επίκουρος του Εκδοτικού Οίκου «Κάκτος», γράφει ότι μία συλλογή βρέθηκε το 1888 από τον Βότκε στον Βατικανό Κώδικα 1950 του 4ου αιώνα με τον τίτλο «Επικούρου Προσφώνησις» (σελ. 183). Χρειάζονται άλλες αποδείξεις;
26) Το περιοδικό «Έψιλον» της "Ελευθεροτυπίας" της 1ης Δεκεμβρίου 1996, σ' ένα ρεπορτάζ με τίτλο «Κυνηγοί των κρυμμένων θησαυρών» μιλάει για συγκλονιστικά προγράμματα με πάπυρους σκονισμένους, παιχνίδια των Άγγλων και Γερμανών πρακτόρων και (το κερασάκι στην τούρτα) οι δραστηριότητες κάποιων πολιτικών προσώπων όπως του Αχιλλέα Καραμανλή, της Μελίνας, του Φλωράκη και του Παπαδόπουλου για παρόμοιους θησαυρούς. Σημαντική είναι ή αναφορά του δημοσιεύματος σ' ένα Γερμανό αξιωματικό, ιδιαίτερα καλλιεργημένο και με πάρα πολλές γνώσεις στην αρχαιολογία, ο οποίος κατέγραψε τις χρυσές περιοχές. Μυστικές υπηρεσίες δηλαδή...
Ας μην προβληματίσω περισσότερο τους συλλογισμούς σας κάμνοντας αναφορά και σ' ένα προσωπικό μου ταξίδι ως προσκεκλημένος των Αραβικών χωρών στα μέρη αυτά κατά τα τέλη Μαρτίου 1985, όπου ένας Λίβυος με οδήγησε μαζί με τον μόνιμο ανταποκριτή του Λιβυκού Πρακτορείου Ειδήσεων Νικολάι Δούλγερ Σεϊκίν, τον άνθρωπο που απεκάλυψε όλες τις παραθρησκευτικές οργανώσεις της χώρας μας, στις εκδόσεις του «Ορθόδοξου Τύπου» με το ψευδώνυμο «Δόκτωρ Γιέρμακ», σε μια αίθουσα όπου μας ξεδίπλωσαν πολλά σουλτανικά φιρμάνια και αρχαίους ελληνικούς παπύρους!
Και για να μην σας κουράσω άλλο δεν θα ήθελα ν' αναφερθώ στις εμπειρίες του ως άνω ανταποκριτού σχετικά με την Τεκτονική Στοά και τον ρόλο που διαδραμάτισε σε θέματα πολυτίμων εγγράφων κατά την κατοχή...
Θα κλείσω με δύο ακόμη αναφορές που θέλω να πιστεύω ότι συνθέτουν ακόμη πιο καλά το «παζλ» της εικόνας που έχουμε - για τα Αρχαία Ελληνικά Χειρόγραφα:
Α) Όλοι, όπως υποθέτω, έχετε διαβάσει ή έχετε ακούσει ή έχετε δει την τηλεοπτική σειρά με τίτλο «Ζίνα», που προβάλλει συνεχώς το «STAR CHANNEL». Ε, λοιπόν, όπως αποκαλύπτει ή «Απογευματινή της Κυριακής», 29 Ιανουαρίου 1997, το όνομα της ομώνυμης τηλεοπτικής σειράς συνδέεται με την Ελλάδα και αφού μιλάει για την ελληνική καταγωγή της κεντρικής ηρωϊδας, λέει:
«Το 1983 σ' ένα μικρό χωριό στην Ανατολική Μακεδονία ο δόκτωρ Αραχάμ Χάσαν (τότε ήταν εκπρόσωπος του Μοσχοβίτικου Μουσείου της Φυσικής Ιστορίας και τώρα βρίσκεται στο Σχολείο Ανθρωπολογίας στην Γλυφάδα) ανακάλυψε τους παπύρους της Ζίνας και σύμφωνα με τις μελέτες και τις έρευνες πρόκειται για τους αρχαιότερους παπύρους στον κόσμο! Για σχεδόν έξι χρόνια ο Δόκτωρ Χάσαν φωτογράφιζε και μετάφραζε όσο μπορούσε τα κείμενα αυτά.
Η σοβιετική κυβέρνηση, όμως, δεν υπεστήριξε χρηματικά την ερευνά αυτή. Πληροφορίες σαν κι αυτές βρίσκονται στα αρχεία των σελίδων «Γιουνιβέρσαλ» στο Ιντερνέτ...».
Β) Ένα τηλεγράφημα, που εδιάβασα δυο φορές από τηλεοράσεως και το οποίο απεστάλη από το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, προερχόμενο από το Μπέρκλεΐ των ΗΠΑ, λέει τα εξής:
«Ένας εκπληκτικός αρχαιολογικός θησαυρός διασώθηκε με μυθιστορηματικό τρόπο από αρχαιολογική αμερικανική αποστολή. Ο θησαυρός αυτός περιέχει είκοσι χιλιάδες παπύρους της ελληνιστικής περιόδου, που χρησιμοποιήθηκαν για να γεμίσουν μούμιες ιερών κροκοδείλων.
Οι πάπυροι μετεφέρθησαν από το 1899 στις ΗΠΑ και η ερευνά σ’ αυτούς άρχισε από το 1939, όταν κλείσθηκαν σε πλαστικές θήκες, που δυστυχώς δεν ήταν ή καλύτερη επιλογή συντήρησης και παρ’ ολίγο ή ζημία σ' αυτούς να είναι ανεπανόρθωτη, Τώρα προσπαθούν με την μέθοδο των ιονιστών να σώσουν ό,τι μπορούν περισσότερο.
Η έρευνα απέδειξε ως τώρα ότι ή επίσημη γλώσσα της κυβέρνησης της Αιγύπτου ήταν η ελληνική ακόμη και στους ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ αναμένεται ότι θα αποκαλυφθούν και έργα μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων.
Ήδη αποκαλύφθηκε ένα έργο του Σοφοκλή σε αποσπάσματα. Οι πάπυροι φυλάσσονται στο Μουσείο Μπάνκροφτ, στο Μπέρκλεϊ των ΗΠΑ».
Χρειάζεται να σας πω περισσότερα;
Ευχαριστώ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1) Βλέπε Διόδωρος 3, 671.
2) Βλέπε εφημερίδα «ΑΠΟΓΈΥΜΑΤΙΝΗ» 26 Φεβρουαρίου 1997.
3) Ακόμη και σήμερα ενθυμούμαι τον τρόπο με τον όποιον η γιαγιά μου σχεδίαζε πάνω σε φύλλα μουριάς (λάπατα κλπ.) διάφορα σχήματα. Ως γραφική ύλη χρησιμοποιούσαν μελάνη που παρασκεύαζαν από καπνιά των διαφόρων καπνοδόχων των τζακιών, ενώ πολλάκις τα κουλούρια είχαν ως σχήμα τους τα διάφορα γράμματα του αλφαβήτου μας ως δείγμα μιας πανάρχαιας συνήθειας! Και μη λησμονούμε ότι ακόμη και σήμερα πολλές Ελληνίδες σφραγίζουν τη λεγόμενη «λειτουργία» με σφραγίδα που είναι μια αρχαιότατη συνήθεια.
4) Στην αρχαία γραμματεία αναφέρεται συχνά το δέρμα του ζώου ως μέσον γραφής. Επειδή, λοιπόν, ο όρος διφθέρα ή μεμβράνη αδιακρίτως για το δέρμα ή περγαμηνή, συνήθως είναι δύσκολο να ξεχωρίσης για ποιο πράγματι από τα δύο αυτά πράγματα γίνεται λόγος, εκτός και αν γίνεται σχετική διευκρίνιση..
5) Κεδρηνός 1, ρ, 616.
6) Guaest convin 5.2.10. (Σ.Σ. Βλέπε και βιβλίο του HORST BLANCK «Το βιβλίο στην Αρχαιότητα», Εκδόσεις Παπαδήμα, 1994, στην σελίδα 62).
7) Ελλάδος Περιήγησις, 9.3.4.
8) Τα έργα του Ιπποκράτους μέχρι το τέλος της αρχαιότητος σπουδάζονταν με ζήλο ως πρότυπα κατά την εκπαίδευση, που είχε ως βάση την ρητορική και μπορεί να ήταν κάποιος σπουδαστής της ρητορικής αυτής, που κατά τον 4ον ή 5ον αιώνα π.Χ. για δική του χρεία «μετέφερε σε ξύλο» το κείμενο του αρχαίου ρήτορα.
9) Κ. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: «ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΘΕΤΙΚΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ», Αθήνα 1995, Εκδόσεις "ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ," σελ. 39).
10) Είναι ο Φαραώ που είχε πολεμήσει στην Συρία εναντίον των Χετταίων. Εξελληνισμένο το όνομά του προφερόταν Οσυμανδύας.
11) Ο Σενέκας αναφέρει ότι: «το 47 π.Χ. κάηκε το μεγαλύτερο μέρος των συλλογών των βιβλίων. Ο Καίσαρας ήθελε να τα μεταφέρει στην Ρώμη» (Parthey σελ. 32).
12) Τα αμφιλεγόμενα σημεία, ένεκα της ασάφειας της τοπογραφίας του Μουσείου, είναι δύο: α) Η βιβλιοθήκη ήταν κτίριο ξεχωριστό η ταυτιζόταν με το Μουσείο; β) Ή βιβλιοθήκη ήταν μέσα ή έξω από τα ανάκτορα;
13) «Και τρυτάνη όπερ λέγεται κοινώς στατέριον».
14) Το βιβλίο συνέγραψαν εκτός της κυρίας Κουμαριανού και οι κ.κ. Λουκία Δρούλια και EURO LAYTON.
15) «ΕΨΙΛΟΝ» της Κυρ. Ελευθεροτυπίας, 22 Νοεμβρίου. 1992.
16) Απογευματινή της Κυριακής, 9 Οκτ. 1994.
17) ΤΑ ΝΕΑ, 19 Μαΐου 1994.
18) Απογευματινή, 7 Ιανουαρίου 1997.
19) Ελευθεροτυπία, 9 Ιανουαρίου 1997.
20) Ελευθεροτυπία, 4 Δεκεμβρίου 1995.
21) Βλέπε και Απογευματινή, 8 Απριλίου 1996.
22) Ελευθεροτυπία της 27 Σεπτεμβρίου 1996.
23) Ελευθεροτυπία της 27 Σεπτεμβρίου 1996
24) «Φαντάζιο» 1982.
25) Νέες εποχές, του «Βήματος», 19 Νοεμβρίου 1995
Πηγή
