Το θαύμα που πέτυχε ο αρχαίος ελληνικός κόσμος προκαλεί μέχρι σήμερα τον ατέρμονο θαυμασμό όλων. Δεν είναι μικρό επίτευγμα να προσφέρονται, από έναν μάλλον ολιγάριθμο λαό, τόσο μεγάλες αξίες, γνώσεις, επιστήμες. Τι ήταν αυτό που εξώθησε εκείνον τον λαό στη δημιουργία; Και απ' την άλλη, τι συνέβη και ήρθε τελικά η παρακμή που οδήγησε στην κυριαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας; Ο λόγος είναι απλός και σχετίζεται, όπως πάντα, με οικονομικά και γεωγραφικά αίτια.
Ο ελληνικός κόσμος, σε αντίθεση μ' όλους τους παλιότερους ανατολικούς πολιτισμούς, εκτός των Φοινίκων, στηρίχτηκε στο εμπόριο και όχι στην καλλιέργεια της γης. Οι ανατολικοί πολιτισμοί στηρίχτηκαν σε μια πλούσια παραγωγή γης που τους απόφερε περίσσευμα και έτσι συντηρούταν η αργόσχολη μερίδα του πληθυσμού, η αριστοκρατία που κρατούσε τη θέση της με τα όπλα, και το ιερατείο που κρατούσε για λογαριασμό του τη γνώση.
Αντιθέτως, στον κόσμο του Αιγαίου, που τελικά δημιούργησε τον κλασσικό πολιτισμό, κύριο χαρακτηριστικό είναι οι παραθαλάσσιες περιοχές και τα νησιά, περιοχές κυρίως άγονες (αν εξαιρέσουμε τις πλούσιες πεδιάδες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας που η κοινωνική και οικονομική τους δομή έμοιαζε με της Μέσης Ανατολής) και τα πλούτη έρχονται από το εμπόριο και τη μεταποίηση. Έτσι, δεν παρατηρείται η δημιουργία μιας αργόσχολης μερίδας της αριστοκρατίας, του τύπου που κυριαρχούσε στη Μέση Ανατολή. Επομένως, εδώ ο άνθρωπος για να έχει κέρδη, έπρεπε να συμμετέχει στην οικονομική ζωή έντονα. Ο κόσμος του Αιγαίου, του διαμετακομιστικού εμπορίου και της πειρατείας, έμαθε να δημιουργεί πλούτη χρησιμοποιώντας κάθε δυνατότητα του μυαλού του, επειδή δεν είχε τίποτα δεδομένο.
Ασφαλώς, στον ελλαδικό χώρο χρησιμοποιήθηκαν οι δούλοι περισσότερο από οποιαδήποτε περιοχή του κόσμου. Οι ελεύθεροι είχαν τη δυνατότητα και τον χρόνο να σκέφτονται, να φιλοσοφούν και να απολαμβάνουν τη ζωή. Αλλά τον δούλο τον ελέγχουν οι ίδιοι κάτω από την καθοδήγησή τους. Ποτέ ο αρχαίος Έλληνας δεν αποσπάστηκε απ' την παραγωγή. Το μυαλό του παράγει, δουλεύει και κινεί τη ζωή, σε αντίθεση με τα κυρίαρχα στρώματα της Μέσης Ανατολής που έχουν περιοριστεί στα ιερά και στα ανάκτορα, χωρίς να ξέρουν τι γίνεται με την παραγωγή και απλώς απολαμβάνουν τα αγαθά των εργαζόμενων μαζών.
Ποιο ήταν όμως αυτό το εμπόριο και με ποιους διεξαγόταν; Είπαμε πως περίσσευμα παραγωγής είχαν οι πλούσιες γεωργικά περιοχές, η Μεσοποταμία και η Αίγυπτος, που για να παράγουν χρειάζονταν μέταλλα για τα εργαλεία τους. Και μέταλλα δεν είχαν! Ούτε και ιδιαίτερη ξυλεία ή αξιόλογα πετρώματα. Έτσι, τα μέταλλα τα εξασφαλίζουν από την Αβησσυνία (Αιθιοπία, Σουδάν), τη χερσόνησο Σινά, τη νότια Αραβία (Ομάν), την Περσία και κυρίως απ' τον Καύκασο, το μεγαλύτερο μεταλλευτικό κέντρο. Αργότερα θα προστεθεί και η Ισπανία που θα γίνει το σημαντικότερο μεταλλευτικό κέντρο του κόσμου. Όμως, τα μέταλλα του Καυκάσου ή ο χρυσός της Λυδίας (το μεγαλύτερο χρυσορυχείο της αρχαιότητας) περνούν απ' τον Ελλήσποντο και από εκεί στο Αιγαίο, δια θαλάσσης και όχι δια ξηράς που θα φαινόταν λογικό αν κοιτάξουμε έναν χάρτη, για να καταλήξουν στη Μέση Ανατολή. Και αυτοί που κυρίως μεταφέρουν αυτά είναι οι Έλληνες και οι υπόλοιποι λαοί του Αιγαίου. Ο δρόμος της Μεσογείου κατέληγε στο λιμάνι της Ουγκαρίτ της βόρειας Συρίας.
Ο κόσμος του Αιγαίου την εποχή των Καρών, Λελέγων, Μινώων και Μυκηναίων πλουτίζει απ' αυτό το διαμετακομιστικό εμπόριο. Μαζί όμως με το εμπόριο, ασκείται και η πειρατεία και στον ανταγωνισμό με τους Φοίνικες, οι επιδρομές και οι θαλασσινοί αγώνες είναι τρομεροί.
Ένα άλλο είδος εμπορίου ήταν αυτό των μάλλινων υφασμάτων, που υφαίνονταν από γυναίκες, κυρίως δούλες, και μάλιστα βρισκόταν υπό κρατική μέριμνα και σχεδιασμό. Οργανωμένα υφαντουργικά εργαστήρια υπήρξαν στην Πύλο και στην Κνωσό. Άλλο εξαγωγικό προϊόν ήταν το λάδι και η ανάγκη μεταφοράς του οδήγησε στην εντυπωσιακή ανάπτυξη της κεραμικής. Ανάλογη ήταν και η αξία του κρασιού. Ελληνικά αγγεία βρίσκονται διασκορπισμένα σ' όλη τη Μέση Ανατολή.
Οι κάτοικοι του Αιγαίου είναι οι πιο δεινοί θαλασσινοί. Στις ακτές και στα νησιά μαζεύονται πλήθη ανθρώπων, που εργάζονται στα πλοία, προωθούν το εμπόριο και ζουν απ' αυτό. Αλλά, όταν ο εμπορικό δρόμος της Ανατολικής Μεσογείου κόβεται ή έστω αναστατώνεται, ο ελληνισμός βρίσκεται σε κρίση. Σε κάποιες τέτοιες στιγμές κατέρρευσαν οι Κάρες, οι Λέλεγες, οι Μίνωες και οι Αχαιοί.
Ο πρώτος μεγάλος μύθος του Αιγαίου που κυριάρχησε ήταν η Αργοναυτική εκστρατεία και συνδέεται με τα μέταλλα του Καυκάσου και του εμπορικού δρόμου της Μαύρης Θάλασσας. Επίσης, ο Τρωικός πόλεμος σχετίζεται με το άνοιγμα του ίδιου εμπορικού δρόμου και θα φέρει την κατάρρευση της αυτοκρατορίας των Χετταίων ενώ θέτει σε κίνηση τους «λαούς της θάλασσας» που κατέκλυσαν για μεγάλο διάστημα τα παράλια της ανατολικής Μεσογείου. Απ' την άλλη, οι Τρώες και οι Χετταίοι υποθάλπουν την αναστάτωση στον ελλαδικό χώρο, που είναι γνωστή ως «Κάθοδος των Δωριέων» που ανατρέπουν τον Μυκηναϊκό – Αχαϊκό κόσμο. Αλλά και ο Δωρικός κόσμος θα πάρει τον δρόμο του εμπορίου, γιατί ο συσσωρευμένος πληθυσμός του Αιγαίου δεν μπορούσε να επιζήσει διαφορετικά.
Όταν οι Φοίνικες θα αποκλείσουν τους Έλληνες απ' το εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου, το Αιγαίο μπροστά στην κρίση θα βρει νέα διέξοδο στον αποικισμό. Μέσα σε δυο αιώνες, θα αποικιστούν η Θράκη, ο Βόσπορος, τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, η ακτή της Αδριατικής, η Νότια Ιταλία, η Σικελία και η Κυρήνη. Οι αποικίες εξασφαλίζουν τροφή για τον κόσμο του Αιγαίου και προωθούν το εμπόριο σε νέες περιοχές.
Αλλά η κατάσταση για τον ελληνικό κόσμο θα γίνει απελπιστική, όταν οι Πέρσες θα δημιουργήσουν τη μεγάλη τους αυτοκρατορία. Με αυστηρή δομή και τέλειο σύστημα διοίκησης εξασφαλίζουν την ειρήνη στη Μέση Ανατολή, αποκλείουν τους Έλληνες απ' το εμπόριο της Ανατολής, στηριζόμενοι στους Φοίνικες, και μεταθέτουν την εμπορική κίνηση της Μικράς Ασίας και του Καυκάσου στο εσωτερικό, ώστε να μην εξαρτώνται απ' το εμπόριο του Αιγαίου.
Εδώ αξίζει να σημειώσουμε το εξής: είδαμε ότι η δουλεία έδωσε την πρωτοπορία στον ελληνικό πολιτισμό του Αιγαίου και ιδιαίτερα απ' την στιγμή που άρχισαν να κατασκευάζουν σιδερένια εργαλεία με σκληρό κράμα μετάλλου. Τα σιδερένια εργαλεία και οι δούλοι είναι οι βάσεις της οικονομίας. Πρώτοι οι Έλληνες της Ιωνίας κατανόησαν την αξία τους, εδραίωσαν και συστηματοποίησαν το δουλοκτητικό κοινωνικό σύστημα. Οι έξυπνοι Ίωνες δεν αρκούνται να αρπάζουν το περίσσευμα των βαρβάρων καλλιεργητών. Θέλουν τη γη τους! Εκτοπίζουν ή μετατρέπουν τους κατοίκους σε δούλους και τους βάζουν να καλλιεργούν τη γη. Δηλαδή, το σιδερένιο εργαλείο δημιουργεί δουλοκτητικά κτήματα και αυτά τους δούλους. Τότε το δουλεμπόριο γίνεται τρομερή πηγή πλούτου.
Ο ελληνισμός κάνει μια απέλπιδα προσπάθεια να ανοίξει τον δρόμο του εμπορίου με τη Μέση Ανατολή και δημιουργεί την αποικία της Ναυκράτης στην Αίγυπτο, ενώ διατηρεί φιλικές σχέσεις με την Ασσυριακή αυτοκρατορία. Αλλά το 612 π.Χ. η Ασσυρία καταρρέει απ' τους Πέρσες και επακόλουθα η συμμαχία Ελλήνων, Ασσυρίων, Αιγυπτίων. Οι Πέρσες στηρίζονται στους Φοίνικες που είχαν δεινοπαθήσει απ' τους Ασσυρίους. Ο ελληνισμός τότε θα στραφεί προς τον Κροίσο της Λυδίας για να ανατρέψουν την Περσική κυριαρχία σε μια προσπάθεια ν' ανοίξουν τους εμπορικούς δρόμους. Οι Πέρσες όμως θριαμβεύουν στην τελική αναμέτρηση με τον Κροίσο (547 π.Χ.) και έπειτα υποτάσσουν όλο τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Έτσι, το εμπόριο περνά οριστικά στα χέρια των Φοινίκων. Λίγα χρόνια μετά, η Περσία κατακτά την Αίγυπτο και δεν υπάρχει χώρος πλέον για εμπορική διέξοδο των Ελλήνων. Η περίφημη έχθρα Ελλήνων και Περσών δεν στηρίζεται πάνω σε εθνοφυλετικές διαφορές, παρά τροφοδοτείται από έναν στυγνό οικονομικό ανταγωνισμό!
Τον 8ο αιώνα π.Χ., όταν οι Ασσύριοι τσάκισαν και λεηλάτησαν την ισχυρότερη φοινικική πόλη, την Τύρο, όσοι γλύτωσαν μπήκαν στα πλοία και τράβηξαν για την Καρχηδόνα και έρχονται σε θανάσιμη σύγκρουση με τους Έλληνες, στην προσπάθεια για κυριαρχία στη δυτική Μεσόγειο. Στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ., λόγω κοινωνικών συγκρούσεων στον ελλαδικό χώρο, οι ηττημένοι καταφεύγουν σε Ιταλία και Σικελία. Οι Φωκείς που ξεσπιτώθηκαν για να μην υποταχτούν στον Κροίσο, αποπειράθηκαν να εγκατασταθούν στην Κορσική, αλλά οι Καρχηδόνιοι, συμμαχώντας με τους Ετρούσκους, τους νίκησαν και τους έσφαξαν. Τα υπολείμματα των Φωκέων έφτασαν στην ακτή της Γαλατίας και ίδρυσαν τη Μασσαλία, μένοντας για πάντα ορκισμένοι εχθροί των Καρχηδονίων. Αργότερα, θα γίνουν πιστοί σύμμαχοι των Ρωμαίων στον πόλεμο με την Καρχηδόνα. Στο μεταξύ, οι Καρχηδόνιοι και οι Ετρούσκοι θα συνεχίσουν να πολεμούν κατά των Ελλήνων της Ιταλίας και Σικελίας.
Στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. οι Σκύθες πολεμούν τους Πέρσες με την ενίσχυση των Ελλήνων για να ανατρέψουν την Περσική κυριαρχία στη Μέση Ανατολή, δηλαδή να ανοίξουν τον εμπορικό δρόμο. Παράλληλα, ο Αιγύπτιος Άμασις αρχίζει κίνημα για την απελευθέρωση της Αιγύπτου απ' τους Πέρσες και στρέφεται στους φυσικούς του συμμάχους, τους Έλληνες. Απ' την άλλη, η προσπάθεια των Περσών να καταλάβουν τη Θράκη και τις δυτικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας, για να τις δώσουν σαν αποικιακή επέκταση στις ιωνικές πόλεις, που πλέον κατείχαν, και είχαν τρομερά εσωτερικά κοινωνικά προβλήματα, αποτυγχάνει. Οι Ίωνες εξεγείρονται (499-494 π.Χ.) αλλά τελικά θα υποταχτούν.
Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. ο κόσμος του Αιγαίου γνωρίζει τη σκληρότερη δοκιμασία. Η απόφαση ενός μέρους του ελληνισμού (οι περισσότερες ελληνικές πόλεις πήγαν με το μέρος των Περσών), και ιδιαίτερα οι εμπορικές πόλεις (Αθήνα, Κόρινθος κ.α.) να αντισταθούν και τελικά να κερδίσουν τον πόλεμο, έφερε την κορύφωση της κλασσικής εποχής, της εποχής που μας έδωσε τον ολοκληρωμένο πολιτικό άνθρωπο, τον άνθρωπο που έχει τη θέληση και την τόλμη να υπερασπίζεται τα δίκαιά του, τον τραγικό άνθρωπο, δηλαδή τον άνθρωπο που διαμορφώνει την τύχη του και τη ζωή του μόνος του. Με το τέλος των Περσικών Πολέμων, συμπίπτει και η συντριβή των Καρχηδονίων στη Σικελία απ' τους Έλληνες της Δύσης, κάτι που συνήθως περνά στα ψιλά, αλλά που έχει θεμελιώδη σημασία. Ο ελληνισμός, ο κόσμος του Αιγαίου βρίσκεται στα πρόθυρα να καταλάβει τους εμπορικούς δρόμους της Μεσογείου, ανατολικής και δυτικής!
Μετά τη νίκη κατά των Περσών των ενωμένων τριανταένα ελληνικών πόλεων, ο κόσμος του Αιγαίου δέχεται την ηγεμονία της Αθήνας, η οποία φαίνεται η πιο ικανή για το άνοιγμα του εμπορικού δρόμου της Ανατολής. Προσφέρονται από παντού χρήματα για να γίνει το άνοιγμα και που θα λύσει όλα τα προβλήματα του ελληνικού κόσμου. Στο μεταξύ, η τρομερή ζημιά του φοινικικού στόλου στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, φέρνει τον ελληνικό στόλο, κυρίως τον αθηναϊκό, κυρίαρχο στην ανατολική Μεσόγειο. Η Περσία, που εγκαταλείπει την Ιωνία, «δένει» το εσωτερικό της για να μην επεκταθούν οι Έλληνες και δημιουργεί μια νέα εμπορική τάξη με συμφέροντα που συνδέονται με την περσική αυτοκρατορία. Έτσι, οι Έλληνες αποκλείονται.
Αυτή η μετατόπιση του εμπορικού δρόμου της Ανατολής, απ' τους Πέρσες, στην ξηρά, ανατρέπει τις προσδοκίες. Η Αθήνα του Περικλή πρώτη κατανοεί πως δεν υπάρχει πια διέξοδος και δεν μπορεί να δώσει λύση στα οικονομικοκοινωνικά προβλήματα του Αιγαίου. Έτσι, η Αθήνα αποφασίζει να «δουλέψει» μόνο για τον εαυτό της και δημιουργεί τη δική της αυτοκρατορία, απομυζώντας τον πλούτο των συμμάχων της, κατασκευάζοντας, με τον κόπο των άλλων, όλα εκείνα τα σπουδαία καλλιτεχνικά δημιουργήματα που σφραγίζουν την κλασσική εποχή. Αφού οι Αθηναίοι ξεζουμίζουν τον κόσμο του Αιγαίου, μην έχοντας άλλη λύση, εφόσον ο δρόμος της Ανατολής παραμένει μπλοκαρισμένος, παίρνουν την απόφαση να επεκταθούν στη Δύση. Εκεί, όμως, θα έρθουν σε ρήξη με την άλλη μεγάλη ελληνική πόλη, την Κόρινθο, που είχε αποκλειστικά δικό της τον δυτικό εμπορικό δρόμο και θα είναι η αιτία για τον εικοσιεπτάχρονο Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Με το τέλος του εμφυλίου, ο ελληνικός κόσμος, συνεχίζει να βρίσκεται σε αδιέξοδο. Η νικήτρια Σπάρτη, που ενσαρκώνει πλέον τις ελπίδες του ελληνικού κόσμου για το άνοιγμα του εμπορικού δρόμου της Ανατολής, θα συμμαχήσει με τον Κύρο, τον αδελφό του Πέρση βασιλιά που θέλει να ανατρέψει. Ο κόσμος του Αιγαίου ελπίζει σε νίκη του Κύρου. Η εκστρατεία όμως αποτυγχάνει και ο Κύρος σκοτώνεται μαζί με τις ελπίδες των Ελλήνων.
Οι Σπαρτιάτες, πλέον, είναι υποχρεωμένοι να αποβιβάσουν στρατό στη Μικρά Ασία εναντίον των παλαιών τους χρηματοδοτών! Αλλά ο Αρταξέρξης, ο Μεγάλος Βασιλιάς, θα ενισχύσει τον Αθηναίο ναύαρχο Κόνων για να χτυπήσει τους Σπαρτιάτες! Η Αθήνα ξαναγίνεται υπολογίσιμη, με τα χρήματα των Περσών. Πώς αλλάζουν οι καιροί! Αλλά οι Πέρσες θα χρηματοδοτούν και τους Σπαρτιάτες και έτσι το χρήμα θα τους κάνει να πετσοκόβονται. Κάπου εκεί, οι Πέρσες κατανοούν πως όποιος και να κέρδιζε, πάντα θα ετίθετο επικεφαλής της αντιπερσικής συμμαχίας, έτσι ανακαλύπτουν τη Θήβα, μια πόλη που ποτέ δεν είχε ιδιαίτερη σχέση με το εμπόριο. Με τα χρήματά τους θα την κάνουν για μια εικοσαετία την ισχυρότερη δύναμη του ελληνικού κόσμου και μετά από αμέτρητες εμφύλιες συγκρούσεις ο ελληνικός κόσμος, σμπαραλιασμένος φαίνεται ανίκανος να σηκώσει κεφάλι.
Η Περσία μπορούσε να είναι ήσυχη! Θεωρούσε πια τον κόσμο του Αιγαίου διαλυμένο. Δεν υπολόγισαν όμως την απελπισία αυτού του κόσμου, η οποία είναι μια δύσκολη κατάσταση για να ελεγχθεί. Παρουσιάζεται, λοιπόν, στο προσκήνιο η Μακεδονία με έναν τολμηρό, οξυδερκή στρατιωτικό και πολιτικό: τον Φίλιππο Β'. Αξιοσημείωτη η φράση του ιστορικού Έφορου που έγραψε πως ποτέ στην Ευρώπη δεν είχε εμφανιστεί ένας τόσο μεγάλος άνδρας σαν τον Φίλιππο. Ο κόσμος του Αιγαίου βρίσκει έναν μεγάλο ηγέτη που έχει σκοπό να πραγματοποιήσει κάτι πρωτόγνωρο: όχι μόνο να ανοίξει τον εμπορικό δρόμο της Ανατολής αλλά να διαλύσει την περσική αυτοκρατορία! Εκείνη την περίοδο οι εσωτερικές αντιφάσεις και οι εξεγέρσεις διαφόρων σατραπών βρίσκονται στο έσχατο σημείο, τη στιγμή που ο Φίλιππος έχει έτοιμο ικανό στρατό για να τη διαλύσει.
Εθνοφυλετικά η Μακεδονία δεν διέφερε και πολύ από τους υπόλοιπους λαούς του ελλαδικού χώρου, αλλά παρέμενε καθυστερημένη, γιατί η οικονομία της έμοιαζε στις δομές της με της Μέσης Ανατολής. Η επαφή με τις νοτιοελληνικές αποικίες των ακτών του βορείου Αιγαίου αλλά κυρίως η κατάληψη των χρυσορυχείων του Παγγαίου, που θα την πλουτίσουν, θα την οδηγήσουν στη δημιουργία ικανού επαγγελματικού στρατού, ο οποίος όμως, ως δύναμη της εξουσίας του Φιλίππου, χρειάζεται μόνιμη απασχόληση. Έτσι, σιγά-σιγά θα κατακτήσει τις γύρω περιοχές, ώσπου το 338 π.Χ., στη Χαιρώνεια, θα νικήσει τους Αθηναίους και τους Θηβαίους και θα επιβληθεί ως η μεγαλύτερη δύναμη της Ελλάδος. Το 337 π.Χ., στο συνέδριο της Κορίνθου, θα αναγνωριστεί ως ηγέτης των Ελλήνων σε εκστρατεία εναντίον των Περσών. Ο Φίλιππος γνωρίζει τους πόθους του ελληνικού κόσμου για το άνοιγμα του δρόμου της ανατολής που προσδοκά. Αλλά το 336 π.Χ. δολοφονείται! Το έργο του θα συνεχίσει ο Μέγας Αλέξανδρος, που για να μη πολυλογούμε, χάρη στις βάσεις που έθεσε ο Φίλιππος και με τις ικανότητες τις δικές του θα συντρίψει την απέραντη περσική αυτοκρατορία.
Ο Αλέξανδρος πραγματοποίησε για τον κόσμο του Αιγαίου το μεγάλο όνειρο αιώνων, του ανοίγματος της αγοράς της Ανατολής και δεν μιλάμε απλώς για μια ελεύθερη αγορά αλλά για εξουσία πάνω στην απέραντη Ανατολή! Όλοι ανάσαναν! (Σίγουρα εκτός τον Δημοσθένη!) Η πληθυσμιακή πίεση του Αιγαίου θα έβρισκε διέξοδο. Όμως, όπως θα δούμε, αντικειμενικά η κατάκτηση της Ανατολής συνέτριψε και τη δύναμη της πόλης-κράτους, της δημοκρατίας που έθρεψε τον κλασικό πολιτισμό! Γιατί; Διότι ο πολίτης μιας δημοκρατικής πόλης-κράτους μπορούσε να υπερασπιστεί τον τόπο του, αλλά δεν μπορούσε να εκστρατεύσει μαζικά. Ζούσε στον τόπο του, έπαιρνε αποφάσεις για το συμφέρον του, είχε δικαιώματα. Απ' την άλλη, ο στρατός των Μακεδόνων, αφοσιωμένος στον πόλεμο και στον ηγεμόνα του, μπορούσε να αναλάβει μακρινές εκστρατείες. Δεν είχε πολιτικά δικαιώματα, δεν τον ένοιαζε, αρκεί να κατακτούσε, αρκεί να λαφυραγωγούσε!
Οι κατακτήσεις του Αλεξάνδρου ασφαλώς προώθησαν τον ελληνικό πολιτισμό στα πέρατα του κόσμου, αλλά χωρίς να το θέλει κατέστρεψε και το γενοφυλετικό καθεστώς της Μακεδονίας και την πόλη-κράτος. Οι διάδοχοι στρατηγοί του θα μεταβληθούν σε σατράπες και ο βαλτωμένος κόσμος της Ανατολής θα καταποντίσει τον κόσμο του Αιγαίου. Η νίκη του Αλεξάνδρου ανατρέπει τη μορφή και τις προοπτικές του ελληνικού κόσμου. Ο Αλέξανδρος θα συλλάβει αμέσως τη νέα κατάσταση, προσπαθώντας να οργανώσει το απέραντο κράτος και να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα. Ο ελληνικός κόσμος δεν κατάλαβε τη σημασία της νίκης του Αλεξάνδρου, σκέφτονται σαν δημοκράτες χωρίς πλέον να μπορούν να πάρουν αποφάσεις. Η κλασσική δημοκρατία είχε ανατραπεί χωρίς να καταργηθεί!
Οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου δεν θα λάβουν υπόψη τους τη θέληση της πόλης και τη γνώμη των πολιτών. Επιβάλλονται με τη δύναμη του στρατού και οι πόλεις συντονίζουν τις αποφάσεις τους με τη θέληση του ηγεμόνα. Λογική της εξουσίας γίνεται πλέον ο στρατός. Πρώτος ο Φίλιππος συγκρότησε επαγγελματικό στρατό, που αποσπάται από την παραγωγή και ασχολείται αποκλειστικά με τον πόλεμο. Ακόμα και οι Σπαρτιάτες δεν ήταν τόσο επαγγελματίες. Είχαν γυναίκα, παιδιά και έπαιρναν μέρος στις συζητήσεις της Απέλλας, αποφασίζοντας οι ίδιοι. ο στρατός του Φιλίππου και οι κατοπινοί στρατοί των ηγεμόνων αποσπώνται από κάθε κοινωνική ζωή για να πολεμούν όλο τον χρόνο. Δεν κρίνουν, δεν αποφασίζουν. Αυτά τα κρίνει ο ηγεμόνας. Πληρώνονται για να πολεμούν, ενδιαφέρονται για τη λεηλασία και τον μισθό. Ο κλασσικός κόσμος του Αιγαίου, που κατάφερε να επιζήσει κάτω από την απειλή του περσικού οδοστρωτήρα και της οικονομικής ασφυξίας, στραγγαλίζεται από τους Μακεδόνες ηγεμόνες, που είχαν ανοίξει την αγορά της Ανατολής!Τώρα οι πολίτες απέχουν απ' τα κέντρα των αποφάσεων. Οι ηγεμόνες κρατούν στην αυλή τα μυστικά τους για να προωθούνται τα συμφέροντά τους και ήταν κατά κανόνα αντίθετα απ' τα συμφέροντα των πόλεων, που έτσι έχαναν την αυτοτέλειά τους και για να μπορέσουν να επιβιώσουν έπρεπε να υποταχτούν σε κάποια από τις νέες ηγεμονίες. Τα μεγάλα προβλήματα, και αυτά πάντα είναι οικονομικά, θα τα κρίνει πλέον ο ηγεμόνας με τη δύναμη του στρατού του.
Και ναι μεν το εμπόριο ανακάμπτει με τη δημιουργία νέων πόλεων μέσα στη αχανή Ανατολή, αλλά για να κρατηθούν οι νέες αυτές εμπορικές αποικίες χρειάζονται ισχυρή στρατιωτική ισχύ. Όμως, αυτές οι αποικίες δεν μοιάζουν με τις γνωστές αποικίες του 9ου-6ου αιώνα π.Χ. Εξαρτώνται αποκλειστικά απ' τη δύναμη του ηγεμόνα. Ήταν μια θαυμάσια διέξοδος, αλλά σκότωνε κάθε αίσθηση του κλασσικού πνεύματος και μάλιστα τη πιο βασική: τον αυτοκαθορισμό με τη βούληση των κατοίκων τους. Οι νέες αποικίες δεν έχουν στρατό από πολίτες αλλά ηγεμονικό μισθοφορικό που διαφυλάσσει πρωτίστως τα συμφέροντα του ηγεμόνα. Επιπλέον, οι κάτοικοί τους ήταν μια πανσπερμία ανθρώπων, χωρίς να συνδέονται με παλιότερες παραδόσεις και σχέσεις.
Οι άρχοντες των νέων αποικιών της Ανατολής μάζευαν τους φόρους και φρόντιζαν να εφαρμόζονται οι διαταγές του ηγεμόνα που μπορεί να ήταν και αντίθετες από τα συμφέροντα των πόλεων. Επίσης, αυτές οι πόλεις στέκονταν φύλακες της ηγεμονικής αρχής και επιπλέον έπρεπε να αφομοιώσουν τον γύρω πληθυσμό στον ελληνικό πολιτισμό, όπως τον εξέφραζαν βεβαίως οι ηγεμόνες και φυσικά απείχε από το κλασσικό πνεύμα. Αυτό σημαίνει η φράση ελληνιστικό: κάτι που μοιάζει εξωτερικά με ελληνικό αλλά διαφέρει στην ουσία! Αυτές οι νέες πόλεις χωρίς τον εσωτερικό δυναμισμό τους, δηλαδή τον υπεύθυνο πολίτη, μετατρέπονται σε απολιτικές πόλεις και βάζουν τα θεμέλια του κοσμοπολιτισμού. Και αυτό το πνεύμα θα περάσει και στο Αιγαίο και θα αποβάλλει το χαρακτηριστικό στοιχείο του τραγικού πολιτικού ανθρώπου: να αποφασίζουν δηλαδή οι πολίτες για όλα. Θα γλιστράνε στην αίσθηση του κόσμου της Ανατολής: στη μοιρολατρία, το ουσιαστικότερο γνώρισμα του απολιτικού ή κοσμοπολίτικου τύπου που θα γεννήσει τον χριστιανισμό και τον μωαμεθανισμό.
Οι νέες ελληνιστικές πόλεις της Ανατολής γίνονται κέντρα συγχώνευσης των πολιτισμών της κάθε περιοχής, στα καλούπια του ελληνικού. Και αν για τους Ανατολίτες αυτό είναι πρόοδος, για τον κόσμο του Αιγαίου, για τον ελληνικό κόσμο, είναι υποχώρηση! Το κέντρο του πολιτισμού μεταφέρεται στην Αλεξάνδρεια, στην Πέργαμο, στην Αντιόχεια, ενός πολιτισμού κατώτερο απ' την κλασσική του έκφραση. Ποτέ οι κάτοικοι αυτών των πόλεων δεν θα δώσουν έναν πολιτικό ή τραγικό άνθρωπο. Είναι τα λίκνα του κοσμοπολιτισμού.
Πέρα από τους εμπόρους που τρέχουν στις καινούργιες πόλεις, οι μισθοφόροι που είναι τόσο απαραίτητοι για τους ηγεμόνες, στην πλειοψηφία τους θα είναι Έλληνες.
Το μεγαλύτερο κέντρο του κόσμου θα γίνει η Αλεξάνδρεια που ελέγχει τον ανατολικό δρόμο του εμπορίου και θα θέλει να επεκταθεί προς τη δύση. Αλλά αυτός ο δρόμος θα είναι κομμένος από τους Καρχηδόνιους, γι' αυτό θα κρατήσει ανοιχτό τον δρόμο μέσω Κορίνθου που αποκτά για τους Πτολεμαίους μεγάλη σημασία. Και θα έρθουν σε σύγκρουση με τους πρώην συμπατριώτες τους, τους Μακεδόνες της Μακεδονίας. Ο εμπορικός δρόμος Αλεξάνδρεια – Ρόδος – Κόρινθος – Ιταλία θα γίνει η διαμάχη των δυο ηγεμονιών.
Ο κλασσικός κόσμος του Αιγαίου θα βγαίνει περισσότερο αποδυναμωμένος, αλλοτριωμένος, υποταγμένος στη θέληση ισχυρών ηγεμόνων. Η δημιουργία της Αχαϊκής Συμπολιτείας θα προωθεί τα συμφέροντα των Πτολεμαίων εναντίον των Μακεδόνων. Τα ανώτερα στρώματα των πόλεων, η αριστοκρατία θα προσεταιριστούν τους ηγεμόνες σαν αδέσποτα, κερδίζοντας ενίοτε και κάποιο κόκαλο και όλοι μαζί θα απομυζούν και θα στραγγαλίζουν εκατομμύρια φτωχών ελεύθερων(;) αλλά και δούλων. Πλέον, ο ελληνικός κόσμος έχει χάσει τις αξίες της κλασσικής εποχής, παρότι οι πόλεις-κράτη δεν θα παραδοθούν εύκολα στους ηγεμόνες και θα πολεμούν σπασμωδικά ως το τέλος. Ο ελληνισμός δεν θα απαρτίζεται από πολίτες αλλά από υπηκόους των ηγεμόνων, αφού δεν αποφασίζουν οι ίδιοι για την τύχη τους. Ο κλασσικός πολιτισμός είχε σχεδόν πεθάνει!
Μια λύση, όσο παράξενο και αν ακουστεί, προσπάθησαν να δώσουν οι τελευταίοι βασιλείς της Σπάρτης, που ποτέ δεν ήταν μια αντιπροσωπευτική ή τυπική πόλη-κράτος του κλασσικού κόσμου. Και αν ο Άγης Δ' προσπάθησε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις μέσα στα στενά πλαίσια της Λακωνίας, ο Κλεομένης Γ' είδε το πρόβλημα πιο ολοκληρωμένα και στην ουσία του και με την κοινωνική του επανάσταση προσπάθησε να δώσει μια λύση στα πλαίσια του κλασσικού ελληνικού πνεύματος, για όλο τον κόσμο του Αιγαίου. Και όταν απέτυχε και αυτός, δεν έμεινε καμιά άλλη λύση για τον νεκρό πια ελληνικό κλασσικό πολιτισμό. Η φωτιά και το τσεκούρι των Ρωμαίων έδωσαν την οριστική λύση σε όλα τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα του ελληνισμού, επιβάλλοντας τη ρωμαϊκή ειρήνη. Την ειρήνη του νεκροταφείου!
Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Johan Gustav Droysen: Geshichte des Hellenismus, 1836-1843(μετάφραση Ρένου Αποστολίδη ως «Ιστορία των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου» εκδ. Ελευθεροτυπίας 1993)
- N.G.L. Hammond – F.W. Walbank: Ιστορία της Μακεδονίας, εκδ. Μαλλιάρης.
- Πλούταρχος: Δημήτριος, Ευμένης, Πύρρος, Κλεομένης, εκδ. Κάκτος
- Παυσανίας: Αττικά, Κορινθιακά, Βοιωτικά, Φωκικά, εκδ. Κάκτος
- Διόδωρος: Βιβλιοθήκη Ιστορική, εκδ. Ζήτρος
- Herman Bengtson: Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ. Μέλισσα
- Πολύβιος: Ιστορίαι, Εκδ. Πάπυρος
- http://stamps-gr.blogspot.gr/2014/03/stamps-ancient-greek-art.html
Πηγή
