Κορίνθιοι... καὶ τῆς χερρονήσου διορύξαντες τὸν ἰσθμὸν
ἐποίησαν νῆσον τὴν Λευκάδα,
μετωνόμασαν Λευκάδα,
ἐπώνυμον δοκῶμοι τοῦ Λευκάτα·
Οι Κορίνθιοι ... άνοιξαν δίαυλο στη χερσόνησο
και έκαναν τη Λευκάδα νησί,
και τη μετονόμασαν Λευκάδα,
από τον επώνυμο ήρωα Λευκάτα.
Στράβων, Γεωγραφικά, Ι, 2.8
Εισαγωγή
Η Λευκάδα μαζί με την Εύβοια, είναι τα δυο μοναδικά νησιά στην Ελλάδα στα οποία η πρόσβαση σήμερα μπορεί να γίνει οδικώς. Όμως κάποτε στην Λευκάδα μπορούσε να πάει κάποιος με τα πόδια, χωρίς την χρήση βάρκας ή γέφυρας. Η Λευκάδα στα πολύ αρχαία χρόνια αποτελούσε μια Ακαρνανική χερσόνησο, δεδομένου ότι για πάρα πολλούς αιώνες δεν ήταν αποκομμένη από αυτήν αλλά συνδεόταν με μια στενή και χθαμαλή λωρίδα αμμώδους γης (ισθμός). Η κατάσταση άλλαξε όταν οι αρχαίοι Κορίνθιοι αποφάσισαν να αποικήσουν την Λευκάδα και να δημιουργήσουν έναν πορθμό για ναυτικούς και αμυντικούς λόγους, μετατρέποντας από τότε (7ος αιώνας π.Χ.) την Λευκάδα σε νησί. Στο παρόν άρθρο ταξιδεύουμε με σχέδια και χάρτες, στην εποχή που η Λευκάδα από χερσόνησος μετατρέπεται σε νησί και ανακαλύπτουμε πως τα κατάφεραν οι Κορίνθιοι.
Ονομάτων επίσκεψις // Ετυμολογία
Στο σημείο αυτό θεωρούμε απαραίτητο να ξεκαθαρίσουμε μερικούς όρους οι οποίοι χρησιμοποιούνται αρκετά στο κείμενο μας.
Ισθμός: στενή λωρίδα εδάφους που χωρίζει δύο όχθες (συνήθως θαλασσών) και με τη σειρά του συνδέει δύο μεγαλύτερες μάζες εδάφους.
Πορθμός: ναυτικός γεωγραφικός όρος, με τον οποίο χαρακτηρίζεται η φυσική στενή λωρίδα θάλασσας που χωρίζοντας δύο ακτές ενώνει δύο μεγαλύτερες θαλάσσιες εκτάσεις.
Διόρυκτος: ο πορθμός του Δρεπάνου, μια αβαθής λωρίδα θαλάσσης, που χωρίζει την Ακαρνανία από την Λευκάδα.
Διώρυγα: οποιοδήποτε επίγειο τεχνικό έργο συνήθως μεγάλου μήκους και πλάτους για παροχέτευση ή αποχέτευση νερού ή σύνδεση ποταμών, λιμνών και θαλασσών, κατ΄ είδος μεταξύ τους ή κεχωρισμένα π.χ. ποταμό με ποταμό, λίμνη με λίμνη ή ποταμό ή θάλασσα, θάλασσα με θάλασσα κ.λπ. Η κατασκευή (διάνοιξη) διώρυγας λέγεται διώρυξη, ή διόρυξη, από το ρήμα "διορύσσω" (= ανοίγω δίοδο σκάβοντας).
Δίαυλος: φυσική ή τεχνητή δίοδος σε θάλασσα, ποταμό κτλ., κατάλληλη για τη ναυσιπλοΐα.
Γνωριμία με την Λευκάδα
Μαζί με τα νησιά Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ιθάκη, Ζάκυνθο και Παξούς αποτελούν την Περιφέρεια Ιονίων Νήσων. Αν προστεθούν και τα Κύθηρα τότε τα προαναφερθέντα νησιά αποτελούν το γνωστό μας σύμπλεγμα των Επτανήσων. Γεωγραφικά είναι το τέταρτο σε έκταση νησί στο Ιόνιο (320 τ.χλμ.) και το τέταρτο σε πληθυσμό με περίπου 23.000 κατοίκους κατά την απογραφή του 2011.
Περί του ονόματος του νησιού
Το όνομά της η Λευκάδα το πήρε απ' το ακρωτήριο Λευκάτα η αλλιώς Κάβος της Κυράς, που βρίσκεται στο νοτιότερο άκρο του νησιού. Το ακρωτήριο στην αρχαιότητα ονομαζόταν Λευκάς πέτρα ή Λευκάς άκρα. Ο τύπος Λευκάτας είναι δωρικός. Ως επίθετο του Απόλλωνα (Απόλλων Λευκάτας) σημαίνει: ο Απόλλωνας, ο κύριος του Λευκάτα, του άσπρου βράχου. Η πρώτη μνημόνευση του βράχου βρίσκεται στον Όμηρο. Ένας μύθος λέει ότι η ποιήτρια Σαπφώ, απ' τη νήσο Λέσβο, πήδηξε απ' το βράχο του ακρωτηρίου για να απαλλαγεί απ' τον έρωτά της για τον Φάωνα. Κοντά σ' εκείνη την περιοχή υπάρχει και ο ναός του θεού Απόλλωνα, στον οποίον είναι αφιερωμένος ο λευκός βράχος.
H προϊστορική Νήρικος
Η πρώτη πόλη του νησιού, ήταν η προϊστορική Νήρικος, τα ερείπια της οποίας βρέθηκαν στο χωριό Καλλιγόνι, στη κορυφή του λόφου «Κούλμος». Εκτείνονταν από τον οικισμό του Καλλιγονίου στα βόρεια έως τις παρυφές του οικισμού Καρυωτών στα νότια και από τη λοφοσειρά του Κούλμου στα δυτικά έως τις ακτές στα ανατολικά. Ένα τμήμα της πόλης ήταν χτισμένο αμφιθεατρικά στις πλαγιές του Κούλμου με θέα τη θάλασσα και τις ακαρνανικές ακτές, ενώ το υπόλοιπο απλωνόταν στην πεδιάδα έως την παραλία.
Η αρχαία πόλη περιβαλλόταν από τείχος, μήκους 4,5 χιλιομέτρων ενισχυμένο με ορθογώνιους πύργους. Τμήματά του διατηρούνται σήμερα κυρίως στα υψώματα του Κούλμου, όπου βρισκόνταν και η ακρόπολη. Το τείχος, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, τοποθετείται στα κλασσικά και ελληνιστικά χρόνια, ενώ έχουν διαπιστωθεί επισκευές του που χρονολογούνται επί ρωμαιοκρατίας.
Η πόλη Νήρικο, αναφέρεται στο έπος της Οδύσσειας, όταν ο γέροντας Λαέρτης αναπολεί τα νιάτα του, τότε που μπορούσε να οδηγήσει το στρατό του βασιλείου του, σε νικηφόρους πολέμους.
"αἴγάρ, Ζεῦ τε πάτερ καί Ἀθηναίη καί Ἄπολλον,
οἷος Νήρικον εἷλον, ἐϋκτίμενον πτολίεθρον,
ἀκτήν ἠπείροιο, Κεφαλλήνεσσιν ἀνάσσων"
απόδοση:
"Νά’μουν, πατέρα Δία κι Ἀπόλλωνα καί σύ Ἀθηνά, σάν τότε
πού πῆρα τό καστρί τ’ὡριόχτιστο τοῦ Νήρικου ἀπαντίκρυ,
στή γλώσσα τῆς στεριᾶς, κι ἀφέντευα Κεφαλλωνίτες"
Ομήρου Οδύσσεια, Ω, 376-378
Η πόλη Νήρικο, μαζί με ολόκληρη τη σημερινή νήσο Λευκάδα που τη φιλοξενούσε, την εποχή εκείνη ήταν άμεση προέκταση της Ακαρνανίας και γενικά της περιοχής της Ηπείρου. Την στενή συγγενική σχέση Λευκάδος – Ακαρνανίας, τη συναντάμε και στα μεταγενέστερα χρόνια, όταν οι Έλληνες συγκαταλέγανε την πόλη της Λευκάδος ή της Νήρικο, στο πολιτειακό καθεστώς της Ακαρνανίας, όπως βλέπουμε και στην επιδαυρική επιγραφή (IG² IV 1,95), με τον κατάλογο Θεαροδόκων, των πόλεων της Ακαρνανίας (για την Λευκάδα, ο Τιμοφράδης). Αυτό συνεχίζεται διαχρονικά μέχρι τις μέρες μας, όπου οι ιδιαίτερες λαϊκές παραδόσεις της Λευκάδος, φαίνεται να ταυτίζονται περισσότερο με τις ηπειρώτικες, παρά με τις επτανησιακές.
Μεσαιωνική Λευκάδα
Για κάποιο μεγάλο χρονικό διάστημα η πόλη της Λευκάδος ήταν κτισμένη γύρω απ' αυτό το κάστρο, αργότερα όμως οι Βενετοί τη μετέφεραν στη σημερινή της θέση, παραδίπλα της Αμαξικής, μέσα σε έναν αδιαπέραστο βούρκο. Εδώ η Ενετική διοίκηση παραχώρησε εκτάσεις γης για εκκλησίες και την δημιουργία άλλων κτισμάτων. Έτσι διαμορφώθηκε η νέα πόλη της Λευκάδος της οποίας η ανάπτυξη φτάνει μέχρι των ημερών μας. Αυτή είναι η νέα πρωτεύουσα η οποία θα παραμείνει και στην Γαλλοκρατία και στην Αγγλοκρατία.
Η περίπτωση της Αμαξικής
Στον χώρο όπου διαμορφώθηκε η Πρωτεύουσα, ύστερα από το 1684 μ.Χ., από αρκετούς αιώνες νωρίτερα είχε ριζώσει η μικρή και άσημη πολίχνη Αμαξική. Ελάχιστα μέτρα δυτικά της νέας πόλεως, φθάνοντας μέχρι την άκρη της λιμνοθάλασσας. Η Αμαξική μεγάλωσε και πύκνωσε από κατοίκους ύστερα από το 1684 μ.Χ. Όπως σημειώνει ο ιστορικός μας Πάνος Γ. Ροντογιάννης στο αξιοπρόσεχτο έργο του « οι Πρωτεύουσες της Λευκάδος» Αθήνα 1988, Επετηρίς 24, Αθήναι 1988, σελ.171,
"Το ουσιαστικοποιημένο επίθετο, κι εδώ τοπωνυμικό, Αμαξική, παράγωγο από το ουσιαστικό άμαξα, σημαίνει, όπως και τ’ άλλα με την ίδια κατάληξη επίθετα, κάτι που έχει σχέση μ’ αυτό που δηλώνει το πρωτότυπό του. Και είναι πιθανότατα η αμαξική μια οδός που σχετίζεται με αμάξια, μια οδός που μπορούν να τη διαβαίνουν άμαξες, αμαξήλατος: ένας αμαξόδρομος, κάτι που για την τόσο ορεινή Λευκάδα με τα δύσβατα μονοπάτια και τις κακοτοπιές είναι πολύ εντυπωσιακό, και μπορεί να χαρακτηρίσει και μια περιοχή ολόκληρη ως χώρο, όπου μπορούν να κινηθούν άμαξες."
Η διάνοιξη του διαύλου - Η γέννηση ενός νησιού
Όπως πληροφορούμαστε από τις αρχαίες πηγές αλλά και από τα γεωλογικά και αρχαιολογικά ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή, η Λευκάδα δεν ήταν πάντοτε νησί. Από τότε που σχηματοποιήθηκε από την θάλασσα, περίπου 2.000.000 χρόνια πριν, αποτελούσε μια χερσόνησο της Ακαρνανίας και μέχρι την άφιξη των Κορινθίων η κατάσταση δεν είχε πρακτικά αλλάξει, με σημαντικές ωστόσο μεταβολές στην ακτογραμμή.
Ο Στράβων (64 π.Χ. - 24 μ.Χ., Έλληνας γεωγράφος, φιλόσοφος και ιστορικός) μας πληροφορεί σχετικά:
καί Λευκάδα ἐφ’ ἧς μέγας ἐστί κόλπος εἰς αὕτη δ᾽ ἦν τὸ παλαιὸν μὲν χερρόνησος τῆς Ἀκαρνάνων γῆς͵ καλεῖ δ᾽ ὁ ποιητὴς αὐτὴν ἀκτὴν ἠπείροιο͵ τὴν περαίαν τῆς Ἰθάκης καὶ τῆς Κεφαλληνίας ἤπειρον καλῶν· αὕτη δ᾽ ἐστὶν ἡ Ἀκαρνανία· ὥστε͵ ὅταν φῆι ἀκτὴν ἠπείροιο͵ τῆς Ἀκαρνανίας ἀκτὴν δέχεσθαι δεῖ.
νεοελληνική απόδοση:
Η Λευκάδα ήτανε στην αρχαιότητα χερσόνησος της γης των Ακαρνάνων, ο ποιητής την αποκαλεί «ἀκτήν ἠπείροιο», ενώ την απέναντι απ’την Ιθάκη και Κεφαλλονιά περιοχή αποκαλεί «ἤπειρον», κι αυτή είναι η Ακαρνανία, έτσι ώστε όταν λέει «ἀκτήν ἠπείροιο»την ακτή της Ακαρνανίας πρέπει να παραδέχεσαι.
Στράβων, Γεωγραφικά, Ι, 2.8
Στην συνέχεια δίνουμε μια προσεγγιστική εικόνα των ακτών της Δυτικής Ελλάδας, στο ύψος της Λευκάδος, ξεκινώντας από το 14.000 π.Χ. Την ημερομηνία αυτή βρισκόμαστε στο τέλος της Πλειστόκαινου περιόδου. Το Πλειστόκαινο είναι η γεωλογική περίοδος που περιλαμβάνει τη χρονική περίοδο 2.588.000 με 11.700 χρόνια περίπου πριν. Το Πλειστόκαινο κλιματολογικά αποτελούταν από εναλλαγές θερμών και ψυχρών περιόδων (περίοδοι των Παγετώνων). Στις αρχές του 20ου αιώνα διακρίθηκαν τέσσερις περίοδοι παγετώνων, στις οποίες οι παγετώνες αύξησαν το μέγεθός τους και η θαλάσσια στάθμη έπεσε. Η πιο πρόσφατη, με γεωλογικούς όρους, εποχή των παγετώνων στη Γη έληξε πριν από 12.000 περίπου χρόνια και ο τερματισμός του παγκόσμιου ψύχους επέτρεψε στις ανθρώπινες κοινωνίες να μεταβούν από την νομαδική ζωή των κυνηγών-συλλεκτών σε μόνιμη κατοίκηση περιοχών, η οποία και σε συνδυασμό με τις θερμότερες θερμοκρασίες είχε σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας. Την εποχή αυτή έχει υπολογιστεί ότι η στάθμη της θάλασσας είχε πέσει μέχρι και 125 μέτρα, αποκαλύπτοντας μέρη τα οποία σήμερα βρίσκονται κάτω από την θάλασσα.
Στην συνέχεια λοιπόν, θα παρακολουθήσουμε την διαμόρφωση της ακτογραμμής σε διάφορα χρονικά στιγμιότυπα, τόσο στο προϊστορικό όσο και στο ιστορικό παρελθόν της Λευκάδος.
14.000 π.Χ.
Η περιοχή στην αρχή του λιώσιμου των πάγων:
Την εποχή αυτή η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου 100 μέτρα πιο κάτω από την σημερινή. Η Λευκάδα δεν ήταν καν χερσόνησος. Στα ανοιχτά του Μεγανησίου, το οποίο ενωνόταν τότε με την Λευκάδα, υπήρχε μια λίμνη και ο Αμβρακικός κόλπος δεν είχε ακόμα σχηματιστεί:
10.000 π.Χ.
Η περιοχή στο τέλος του λιώσιμου των πάγων:
Την εποχή αυτή η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου 50 μέτρα πιο κάτω από την σημερινή. Η Λευκάδα αρχίζει και διαμορφώνεται ως χερσόνησος. Στα ανοιχτά του Μεγανησίου, η θάλασσα έχει εισχωρήσει σε μεγάλο βάθος, ενώ στον Αμβρακικό κόλπο αρχίζουν και μαζεύονται τα πρώτα λιμναία νερά:
4.000 π.Χ.
Η περιοχή στο τέλος της νεολιθικής εποχής:
Την εποχή αυτή η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου 10 μέτρα πιο κάτω από την σημερινή. Η Λευκάδα παραμένει χερσόνησος. Το Μεγανήσι πλέον είναι νησί και ο Αμβρακικός κόλπος είναι μεγάλων διαστάσεων λίμνη:
Η κατοίκηση είναι δεδομένη στην Λευκάδα αυτή την εποχή και οι άνθρωποι τότε δεν θα είχαν ιδιαίτερη δυσκολία στο να προσεγγίζουν την Λευκάδα μιας και αυτό γινόταν με τα πόδια.
1200 π.Χ.
Η περιοχή του ισθμού της Λευκάδος την Ομηρική εποχή:
Έχουμε φτάσει πλέον στην ομηρική εποχή, την εποχή που τελειώνει η μυθολογία και αρχίζει η ιστορία για την περιοχή της Ελλάδος. Την εποχή αυτή η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου 5 μέτρα πιο κάτω από την σημερινή. Η Λευκάδα παραμένει χερσόνησος. Έχουν σχηματιστεί όλα τα νησιά νότια της Λευκάδος και ο Αμβρακικός κόλπος παραμένει μια μεγάλων διαστάσεων λίμνη, πλησιάζοντας όλο και περισσότερο την θάλασσα:
Η λωρίδα γης που την ενώνει με την Ακαρνανία στενεύει ακόμα περισσότερο και τα πρώτα λιμνάζοντα ύδατα αρχίζουν και συντηρούνται κατά μήκος του ισθμού:
Η άφιξη των Κορινθίων:
Την εποχή αυτή η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου 3 με 5 μέτρα πιο κάτω από την σημερινή. Η Λευκάδα παραμένει χερσόνησος. Ο Αμβρακικός κόλπος έχει πλησιάσει πλέον αρκετά την θάλασσα:
Τον ίδιο αιώνα, την εποχή των μεγάλων αποικισμών, οι Κορίνθιοι, στρέφουν το ενδιαφέρον τους στα Δυτικά παράλια της Ακαρνανίας, στρατηγικό πέρασμα για την Κέρκυρα αλλά και για την Βόρειο Ιταλία. Η πόλη και η ευρύτερη περιοχή από τότε γίνεται Κορινθιακή αποικία.
Ο Στράβων μας πληροφορεί σχετικά:
Κορίνθιοι δὲ πεμφθέντες ὑπὸ Κυψέλου καὶ Γόργου ταύτην τε κατέσχον τὴν ἀκτὴν καὶ μέχρι τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου προῆλθον͵ καὶ ἥ τε Ἀμβρακία συνωικίσθη καὶ Ἀνακτόριον͵ καὶ τῆς χερρονήσου διορύξαντες τὸν ἰσθμὸν ἐποίησαν νῆσον τὴν Λευκάδα͵ καὶ μετενέγκαντες τὴν Νήριτον ἐπὶ τὸν τόπον͵ ὃς ἦν ποτὲ μὲν ἰσθμὸς νῦν δὲ πορθμὸς γεφύραι ζευκτός͵ μετωνόμασαν Λευκάδα͵ ἐπώνυμον δοκῶμοι τοῦ Λευκάτα·
Απόδοση:
Οι Κορίνθιοι που στάλθηκαν από τον Κύψελο και τον Γόργο, κατέκτησαν την ακτή κι έφτασαν στον Αμβρακικό κόλπο. Χτίστηκε τότε η Αμβρακία και το Ανακτόριο, άνοιξαν δίαυλο στη χερσόνησο και έκαναν τη Λευκάδα νησί. Μετέφεραν τη Νήρικο στο μέρος που ήταν κάποτε ισθμός και τώρα πορθμός, ενωμένος με γέφυρα από στεριά σε στεριά και τη μετονόμασαν Λευκάδα, από τον επώνυμο ήρωα Λευκάτα.
Στράβων, Γεωγραφικά, Ι, 2.8
Μερικά χρόνια αργότερα από την πρώτη αποίκιση των Κορινθίων αποφασίστηκε, προς τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., η διάνοιξη ενός δίαυλου για το πέρασμα των πλοίων από την Ανατολική πλευρά της Λευκάδος. Με τη διάνοιξη του διαύλου οι Κορίνθιοι απομόνωσαν και ασφάλισαν την αποικία τους από επιδρομές της στεριάς, αλλά συγχρόνως απέκτησαν κι ένα θαλάσσιο δρόμο που τους εξασφάλιζε απρόσκοπτη έξοδο προς τον κόλπο του Δρεπάνου (Ιόνιο Πέλαγος) στα βόρεια της Λευκάδος, χωρίς να είναι αναγκαίος ο περίπλους του νησιού, που την εποχή εκείνη πρέπει να ήταν δύσκολος και επικίνδυνος.
Οι εργασίες διάνοιξης θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα δύσκολες και πρωτοποριακές για την εποχή. Παρ όλ' αυτα ξέρουμε με σιγουριά ότι οι Κορίνθιοι τα κατάφεραν και ο δίαυλος είχε ολοκληρωθεί στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. Είναι η εποχή γέννησης της Λευκάδος ως νησί.
Η συντήρηση του διαύλου
Από τότε έως σήμερα η ιστορία του διαύλου ταυτίζεται με την ιστορία του νησιού. Όποτε υπήρχε ισχυρή και έντονη εμπορική δραστηριότητα ο δίαυλος συντηρούνταν, όποτε όχι ο δίαυλος έπεφτε σε απραξία και επέστρεφε στην γνώριμη του κατάσταση, αυτή της λιμνοθάλασσας.
Επίλογος
Η ανάγκη πολλές φορές οδηγεί τον άνθρωπο να επέμβει στην φύση με εντυπωσιακά αποτελέσματα, συνήθως όχι και τόσο βιώσιμα και οικολογικά, ειδικά στις μέρες μας. Ωστόσο το συγκεκριμένο έργο για την συγκεκριμένη εποχή, θεωρείται πρωτοπόρο και εντυπωσιακό, δείγμα της αποφασιστικότητας και της τεχνικής επάρκειας των κατασκευαστών του. Ευχόμαστε στους αναγνώστες μας την επόμενη φορά που θα ταξιδέψουν προς και από Λευκάδα, να σταθούν για λίγο στην γέφυρα και να σκεφτούν τι μπορεί ο άνθρωπος να επιτύχει, αν υπάρχει αποφασιστικότητα, συνεργασία, επιμονή και τεχνική υποστήριξη. Ακόμα και νησιά μπορούν να γεννηθούν.
Κείμενο - Έρευνα :
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες:
1. http://aromalefkadas.gr
2. en.wikipedia.org
3. el.wikipedia.org
4. http://www.nealefkadas.gr
Βιβλία
1. Οι Γέφυρες Στην Αρχαία Ελλάδα, Γιώργος Μακρής, Εκδόσεις Αίολος, 2004
Πηγή
