Ιστορία
Η πρώιμη ιστορία της Τερμησσού ανάγεται στη σφαίρα του μύθου. Σύμφωνα με την παράδοση, μυθικός πρόγονος των πρώτων κατοίκων ήταν ο Σόλυμος, από τον οποίο πήρε το όνομά του το βουνό που γειτονεύει με την πόλη.2 Οι Τερμησσείς θεωρούσαν τους εαυτούς τους απογόνους των ομηρικών Σολύμων3 και συνέδεαν την ίδρυση της πόλης τους με τον μυθικό ήρωα Βελλεροφόντη.4
Σε αντίθεση με τις άλλες πόλεις της Πισιδίας όπου ήταν σε χρήση η πισιδική διάλεκτος, οι κάτοικοι της Τερμησσού μιλούσαν αρχικά τη σολυμική,5 πιθανότατα ένα αμιγώς τοπικό ιδίωμα, το οποίο όμως εξαφανίστηκε με την πάροδο του χρόνου. Ήδη κατά την Ελληνιστική περίοδο οι δημόσιες επιγραφές της πόλης είναι ελληνικές, στοιχείο που αποδεικνύει το μεγάλο βαθμό του εξελληνισμού που είχε συντελεστεί.
Οι αρχαίες πηγές παραδίδουν ότι οι Πισιδείς ήταν άνθρωποι πολεμοχαρείς και «βάρβαροι». Οι πολεμικές περιπέτειες στις οποίες ενεπλάκη η Τερμησσός κατά την Αρχαιότητα αποδεικνύουν ότι πάγια επιδίωξη των κατοίκων της ήταν η διατήρηση της ανεξαρτησίας τους.
Επιπλέον, το γεγονός ότι, παρά τις διαδοχικές αλλαγές στους συσχετισμούς των δυνάμεων που δρούσαν στην Πισιδία, η πόλη κατόρθωσε να διατηρήσει μεγάλο βαθμό αυτονομίας μέχρι την Ύστερη Αυτοκρατορική περίοδο υποδηλώνει ότι οι Τερμησσείς εκτός από υψηλό φρόνημα διέθεταν και τα μέσα να επιβάλουν τις αξιώσεις τους στους εκάστοτε κρατούντες.
Η Τερμησσός εμφανίζεται στο ιστορικό προσκήνιο το 334/333 π.Χ., σε σχέση με τη δράση του Αλεξάνδρου στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Η πόλη ανήκε εδαφικά στη σατραπεία της Μεγάλης Φρυγίας και βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Αντιγόνου Α΄ του Μονόφθαλμου.
Αυτός ακολούθησε γενικά μετριοπαθή στάση απέναντι στους κατοίκους της Πισιδίας, σεβόμενος τον παραδοσιακά ανεξάρτητο χαρακτήρα τους. Στόχος του ήταν η διατήρηση της ειρήνης μέσω ενός χαλαρού διοικητικού ελέγχου, χωρίς άσκοπες πολεμικές επιχειρήσεις. Επιπλέον, η Πισιδία βρισκόταν σε ιδιαίτερη στρατηγική θέση, στο δρόμο που οδηγούσε από τη Βιθυνία στα λιμάνια της Παμφυλίας μέσω των Σάρδεων και της Τερμησσού.
Η τελευταία αυτή παράμετρος θα έπαιξε αναμφισβήτητα σημαντικό ρόλο στη στάση του ίδιου του Αλεξάνδρου απέναντι στην Τερμησσό. Πιο συγκεκριμένα, όταν ο Μακεδόνας βρέθηκε στην περιοχή με σκοπό να εξασφαλίσει τον έλεγχο των δρόμων που οδηγούσαν στη Φρυγία, επέλεξε να μην ανοίξει πολεμικό μέτωπο με την ισχυρή και πάντοτε ετοιμοπόλεμη πόλη, την οποία αποκάλεσε χαρακτηριστικά «γερακοφωλιά», αλλά να επιτεθεί στη γειτονική της Σέλγη.
Η επιλογή του αυτή θα προκάλεσε αναμφισβήτητα μεγάλη εντύπωση στους συγχρόνους του, ενώ ο απόηχός της διασώζεται στα σχετικά σχόλια των αρχαίων πηγών.6 Θεωρείται αρκετά πιθανό ότι οι Μακεδόνες συνήψαν στη συνέχεια και ειδική συμφωνία με την Τερμησσό. Αυτό τουλάχιστον υποδηλώνει η μετέπειτα στάση της πόλης, η οποία επέδειξε αξιοσημείωτο πνεύμα συνεργασίας προς τη νέα εξουσία.
Ο ρόλος της άλλωστε ήταν ζωτικός για τη διατήρηση της σταθερότητας στην περιοχή και την ομαλή διεξαγωγή των συγκοινωνιών. Σε αντάλλαγμα, η Τερμησσός εξασφάλιζε σχετική αυτονομία, αφού σύμφωνα με όλα τα στοιχεία οι Μακεδόνες δε φαίνεται να επενέβησαν στα εσωτερικά της ζητήματα.7
Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, ο Αντίγονος άρχισε να χάνει σταδιακά τον έλεγχο στην περιοχή της δικαιοδοσίας του, προς όφελος του στρατηγού Περδίκκα.8 Αυτός επέλεξε για βάση του την Πισιδία και εγκατέστησε το νεότερο αδελφό του Αλκέτα στην Τερμησσό, συνεπικουρούμενο από μισθοφορικό στρατό που τον αποτελούσαν κάτοικοι της περιοχής.9
Η δημιουργία συνασπισμού εναντίον του Περδίκκα από τους Διαδόχους αποτέλεσε τελικά τροχοπέδη για τις φιλοδοξίες του.10
Οι εξελίξεις αυτές11 τον ανάγκασαν να αφήσει την Πισιδία στη δικαιοδοσία του αδελφού του Αλκέτα και ο ίδιος επικεντρώθηκε στα μέτωπα που είχαν δημιουργηθεί εναντίον του. Παράλληλα, ένας διακανονισμός μεταξύ των Διαδόχων αποκατέστησε έστω και κατ’ όνομα τον Αντίγονο στη Μεγάλη Φρυγία.12
Ο Αλκέτας έκανε κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχο στα εδάφη του.13 Τελικά δεν κατάφερε να αποφύγει τη σύγκρουση με τον Αντίγονο στην Πισιδία, στην επικράτεια της Κρητόπολης. Ο Αλκέτας ηττήθηκε και, καταδιωκόμενος από τον αντίπαλό του, κατέφυγε στην Τερμησσό το 319 π.Χ.
Ο Αντίγονος απαίτησε την άμεση παράδοσή του από τις αρχές. Στο συμβούλιο που ακολούθησε υπήρξε διχογνωμία, αφού οι πρεσβύτεροι υπέδειξαν ότι έπρεπε να τον παραδώσουν στις ισχυρές δυνάμεις του Αντιγόνου που είχαν δημιουργήσει κλοιό γύρω από την πόλη.
Η κοινή λογική άλλωστε υπεδείκνυε ότι δεν ήταν προς το συμφέρον τους η εμπλοκή στις διαμάχες των Διαδόχων, στο βαθμό μάλιστα που δεν κινδύνευε η ανεξαρτησία της πόλης τους. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον από την άλλη το ότι οι νέοι της Τερμησσού παρέμειναν πιστοί στον Αλκέτα, μια στάση που τήρησαν μέχρι το τέλος της περιπέτειας αυτής. Το ζήτημα διευθετήθηκε τελικά ύστερα από δολοπλοκία των πρεσβύτερων, οι οποίοι κατάφεραν με τέχνασμα να απομακρύνουν τους νέους από την πόλη.
Ο Αλκέτας βρέθηκε απομονωμένος και προτίμησε να αυτοκτονήσει προκειμένου να μην παραδοθεί στους αντιπάλους του.14 Έτσι, η Πισιδία πέρασε και ουσιαστικά πλέον στον Αντίγονο, ο οποίος προσπάθησε να αποκαταστήσει τη σταθερότητα στην Πισιδία και να εντάξει στον ενιαίο νομισματικό κανόνα του Αλεξάνδρου τουλάχιστον ένα τμήμα της.15
Για το λόγο αυτόν δημιουργήθηκε νομισματοκοπείο στην Τερμησσό για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης.
Μετά τη μάχη της Ιψού το 301 π.Χ. και την ήττα του Αντιγόνου, το νότιο τμήμα της Πισιδίας πέρασε στον έλεγχο του Πτολεμαίου Α΄ Σωτήρα της Αιγύπτου.16 Επιγραφικές μαρτυρίες μάλιστα πιστοποιούν πτολεμαϊκό έλεγχο στην Τερμησσό στο α΄ μισό του 3ου αιώνα π.Χ.17 Η ισχύς της πόλης στα χρόνια αυτά επιβεβαιώνεται από την ίδρυση αποικίας στη Λυκία, την Ελάσσονα Τερμησσό, κοντά στα Οινόανδα.
Το 189 π.Χ. η Τερμησσός πολιόρκησε τη γειτονική πόλη Ίσινδα, αλλά η επιχείρηση τερματίστηκε με την επέμβαση του Ρωμαίου υπάτου Μάνλιου Βούλσωνα ύστερα από έκκληση των Ισινδέων. Οι επιτιθέμενοι υποχρεώθηκαν να καταβάλουν αποζημίωση 50 τάλαντα18 -τεράστιο χρηματικό ποσό για την εποχή- και να συνάψουν ειρήνη με τη Ρώμη.
Την ίδια περίοδο περίπου η πόλη ενεπλάκη σε πόλεμο με το Κοινό των Λυκίων, αλλά η έκβαση της σύρραξης αυτής δεν είναι γνωστή.19 Μετά την ειρήνη της Απάμειας το 188 π.Χ., τα μικρασιατικά εδάφη των Σελευκιδών βόρεια του Ταύρου παραχωρήθηκαν στο Πέργαμο.
Ο Ευμένης Β΄ άρχισε να αναπτύσσει έντονη δράση στη νότια Μικρά Ασία και μάλιστα συνήψε συμφωνία με την ακόμη ισχυρή Τερμησσό. Στο πλαίσιο της προσέγγισης αυτής οι δύο σύμμαχοι ένωσαν τις δυνάμεις τους εναντίον της γειτονικής Σέλγης, παραδοσιακής εχθρού της Τερμησσού. Η συμμαχία αυτή διατηρήθηκε και από τον διάδοχό του Άτταλο Β΄, ο οποίος μάλιστα χρηματοδότησε και την κατασκευή μεγαλοπρεπούς στοάς στην αγορά της Τερμησσού, μια κίνηση έντονα συμβολική που εξυπηρετούσε τη δυναστική του προπαγάνδα.20
Από την άλλη είναι πολύ πιθανό ότι θα υπήρχαν και σημεία τριβής μεταξύ των δύο πλευρών, όπως για παράδειγμα η αξίωση εκ μέρους του Περγάμου για έλεγχο στη Δυτική Παμφυλία, καθώς και η ίδρυση της Αττάλειας από τον Άτταλο Β΄ το 158 π.Χ.,21 που έρχονταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα της Τερμησσού.
Στα πλαίσια αυτά, οι ευεργεσίες του Περγάμου ερμηνεύονται καλύτερα ως απόρροια διπλωματικών ελιγμών με σκοπό να αποφευχθεί μια ανοιχτή ρήξη, παρά ως γνήσιο ενδιαφέρον για την πόλη.22
Τον 2ο αιώνα π.Χ. η Τερμησσός συνήψε συμμαχία με τα Άδαδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κείμενο της σχετικής επιγραφής τονίζει την ύπαρξη δημοκρατικού πολιτεύματος και στα δύο συμβαλλόμενα μέρη.23
Οι δύο πόλεις συμφωνούσαν αμοιβαία αρωγή σε περίπτωση επίθεσης ή απόπειρας επιβολής τυραννίας. Η συνθήκη αυτή έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως όσον αφορά το βαθμό εξελληνισμού των δύο πόλεων. Θεωρείται πιθανό ότι η Τερμησσός θα είχε στα χρόνια αυτά τη δομή μιας τυπικής ελληνιστικής πόλης, κατά το πρότυπο των γειτονικών πόλεων της Παμφυλίας.24
Κατά τη διάρκεια του Γ΄ Μιθριδατικού πολέμου (74-63 π.Χ.) η πόλη τάχθηκε με το μέρος της Ρώμης. Γύρω στο 70 π.Χ., μάλιστα, οι δύο πλευρές προέβησαν και σε συνθήκη φιλίας,25 προφανώς ως επιβράβευση της εχθρικής στάσης που τήρησε η Τερμησσός προς τον Μιθριδάτη του Πόντου. Ένας ρωμαϊκός νόμος (Lex Antonia), μάλιστα, της εξασφάλισε καθεστώς ελεύθερης πόλης, το 71 ή το 68 π.Χ., καθώς και την κυριαρχία στην επικράτειά της.26
Όπως και οι Ατταλίδες παλαιότερα, έτσι και οι Ρωμαίοι προτίμησαν να έχουν τους πάντοτε επίφοβους Τερμησσείς με το μέρος τους, παρά στο αντίπαλο στρατόπεδο. Είναι ενδεικτικό ότι η αυτονομία της πόλης διακηρύσσεται στις κοπές της μέχρι και τον 3ο αιώνα μ.Χ. Κατά την περίοδο 36-25 π.Χ. η Τερμησσός ακολούθησε τη μοίρα των υπόλοιπων πόλεων της Πισιδίας και πέρασε στον βασιλιά Αμύντα της Γαλατίας. Το 43 μ.Χ. η πόλη έγινε μέρος της επαρχίας Λυκίας-Παμφυλίας.
Η Τερμησσός γνώρισε μεγάλη οικονομική άνθηση κατά την Αυτοκρατορική περίοδο, γεγονός που πιστοποιείται από τις κοπές της, την εκτεταμένη οικοδομική δραστηριότητα καθώς και την τέλεση αθλητικών αγώνων. Η επικράτειά της επεκτάθηκε και η πόλη εξωραΐστηκε με πολυτελή δημόσια οικοδομήματα.
Η ευμάρεια αυτή δεν περιορίστηκε μόνο στα δημόσια πράγματα της πόλης, αλλά είναι έκδηλη και στον ιδιωτικό βίο, όπως αποδεικνύουν τα πολυάριθμα πολυτελή ταφικά μνημεία που ανήγειραν οι επιφανείς οικογένειες.
Η παρακμή ξεκίνησε για την Τερμησσό γύρω στον 4ο αιώνα μ.Χ., όταν ο οικισμός μεταφέρθηκε στην κοιλάδα.27 Στους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους η πόλη αποτέλεσε έδρα επισκοπής, ενώ από τον 7ο αιώνα και εξής δε μνημονεύεται ξανά στις πηγές.
3. Θρησκεία
Κυρίαρχο ρόλο στη θρησκευτική ζωή της Τερμησσού έπαιζε η λατρεία του μυθικού ιδρυτή της, του Σολύμου, στον οποίο απέδιδαν τιμές εθνικού ήρωα. Η μορφή του αποτελεί συνήθη εικονογραφικό τύπο στα νομίσματα της πόλης,28 ενώ πολυάριθμες δημόσιες επιγραφές αναφέρονται στη λατρεία του.29
Είναι χαρακτηριστικό το ότι ο σταδιακός εξελληνισμός της Τερμησσού κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο είχε ως αποτέλεσμα τη σύνδεση της λατρείας του ήρωα με αυτήν του Διός, της σημαντικότερης θεότητας της πόλης.30 Το αξίωμα του ιερέα του Διός Σολυμέος εξασφάλιζε στον κάτοχό του κοινωνική καταξίωση και ήταν αποκλειστικό προνόμιο των εξεχόντων πολιτών.31 Είναι, τέλος, ενδεικτικό ότι οι πλέον σημαντικοί αγώνες που διεξάγονταν στην Τερμησσό ήταν οι Σολύμειοι,32 προς τιμήν του θεού και του αυτοκράτορα.
4. Οικιστική οργάνωση του αρχαίου οικισμού
Παρά το γεγονός ότι τα ερείπια της αρχαίας πόλης είναι εξαιρετικά εκτεταμένα και πλούσια, δεν έχει διενεργηθεί μέχρι σήμερα ανασκαφική έρευνα στην περιοχή. Η δόμηση θυμίζει τη γειτονική Σέλγη.33
Ο οικισμός ήταν οχυρωμένος με τείχος που κατασκευάστηκε στην Ελληνιστική περίοδο και υπέστη διαδοχικές επισκευές με την πάροδο του χρόνου.34 Η ανατολική μάλιστα πλευρά, που ήταν και η πιο ευάλωτη, ενισχύθηκε με επιπλέον αμυντικούς τοίχους. Κοντά στη βόρεια πύλη βρίσκεται το γυμνάσιο, που οικοδομήθηκε στους Αυτοκρατορικούς χρόνους στο πλαίσιο του εξωραϊσμού της πόλης με δημόσια οικοδομήματα.
Στο κεντρικότερο σημείο του οικισμού δεσπόζει η Αγορά της Τερμησσού. Πρόκειται για πλακόστρωτη τραπεζοειδή έκταση που περιβάλλεται από στοές. Η διάταξη του χώρου ανάγεται πιθανώς στο 2ο αιώνα π.Χ. και υποδηλώνει επιρροή από το Πέργαμο, η οποία οφείλεται στις στενές σχέσεις της πόλης με το βασίλειο κατά την εν λόγω περίοδο. Η μία από τις στοές της Αγοράς είναι ασφαλώς χρονολογημένη.
Πρόκειται για τη διώροφη δωρική στοά στη ΒΔ πλευρά, η οποία ήταν δωρεά προς την πόλη από τον βασιλιά του Περγάμου Άτταλο Β΄ (159-138 π.Χ.), αμέσως μετά την ανάρρησή του στο θρόνο του βασιλείου.35 Η ΒΑ πλευρά της Αγοράς οριοθετείται από τη στοά του ιδιώτη Οσβάρα, η οποία χρονολογείται στον 1ο αιώνα μ.Χ. Ασυνήθιστο στοιχείο αποτελεί ένα Ηρώο, στη ΝΔ γωνία της Αγοράς, με κόγχες για προσφορές. Ένα δεύτερο γυμνάσιο με μεγάλη παλαίστρα ορίζει την Αγορά στα ΝΑ.
Στα ανατολικά βρισκόταν το μεγαλοπρεπές θέατρο της πόλης, που οικοδομήθηκε στην Πρώιμη Ελληνιστική περίοδο και υπέστη επεμβάσεις κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Αν ευσταθεί η χρονολόγησή του στην περίοδο 334-189 π.Χ., τότε πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα θέατρα στην ενδοχώρα της Μ. Ασίας.
Το μνημείο διατηρείται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση και η θέση του, κοντά σε έναν απόκρημνο γκρεμό με θέα την κοιλάδα, το καθιστά ίσως το πιο εντυπωσιακό μνημείο της Τερμησσού.36 Αξίζει να σημειωθεί ότι η χωρητικότητά του υπολογίζεται σε 4.000 θεατές.
Περίπου 100 μ. μακρύτερα βρίσκεται ένα ορθογώνιο οικοδόμημα του 1ου αιώνα π.Χ. που ταυτίστηκε με Βουλευτήριο37 και είχε πιθανώς χωρητικότητα 600 ατόμων. Η κάτοψή του θυμίζει τα Βουλευτήρια της Σαγαλασσού και της Πριήνης.
Το κάτω τμήμα των εξωτερικών τοίχων ήταν ακόσμητο, ενώ στο άνω δωρικοί πεσσοί στηρίζονταν σε αττικές ιωνικές βάσεις.38 Είναι άξιο λόγου το γεγονός ότι ο μεγάλος αυτός χώρος ήταν στεγασμένος, στοιχείο που επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη 11 παραθύρων στην ανατολική και νότια πλευρά.39
Στα νότια του Βουλευτηρίου σώζονται τα ερείπια των αρχαίων ναών της Τερμησσού. Πρόκειται για εκτεταμένα οικοδομικά συγκροτήματα, εκ των οποίων το πιο σημαντικό ήταν το ιερό της Αρτέμιδος. Ο ναός της θεάς ήταν ιωνικός περίπτερος εξάστυλος και κατά την επικρατέστερη εκδοχή οικοδομήθηκε στην Ελληνιστική περίοδο.
Κοντά στο ναό βρέθηκαν και σπαράγματα από το γλυπτό του διάκοσμο, τα λεγόμενα «ανάγλυφα της Ιφιγένειας». Τα γλυπτά αυτά είναι εξαιρετικής τέχνης και απηχούν έντονα επιδράσεις της σύγχρονης πλαστικής του Περγάμου (Β΄ Περγαμηνή Σχολή).40
Παρόμοιες επιδράσεις υποδηλώνει και μια δεύτερη ενότητα αρχιτεκτονικών γλυπτών που βρέθηκαν στην περιοχή των ιερών, τα ελληνιστικά ανάγλυφα που αναπαριστούν Γιγαντομαχία.41 Σχετίζονται με το λεγόμενο ναό του Διός Σολυμέος που έχει ταυτιστεί με τα ερείπια στα ανατολικά του Βουλευτηρίου της πόλης.
Ιδιαίτερης μνείας, τέλος, χρήζουν τα ταφικά μνημεία της Τερμησσού, τα οποία –με εξαίρεση το θέατρο– αποτελούν ίσως το εντυπωσιακότερο χαρακτηριστικό της αρχαίας πόλης. Η κυρίως νεκρόπολη εκτείνεται κυρίως στα δυτικά και νότια, ενώ διάσπαρτοι τάφοι βρίσκονται και εκτός των ορίων της πόλης.
Οι καλύτερα διατηρημένοι είναι λυκιακού τύπου, λαξευμένοι στο βράχο. Ένας μάλιστα είχε ταυτιστεί λανθασμένα με τον τάφο του ίδιου του Αλκέτα.42 Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό μνημείο λαξευμένο στο βράχο, με περίτεχνη πλαστική διακόσμηση που περιλαμβάνει ανάγλυφα με ιππέα, Ερμή και Αφροδίτη.43
Η τυπολογία των τάφων είναι εξαιρετικά πλούσια. Μεταξύ άλλων υπάρχουν και μαρμάρινες ναόσχημες σαρκοφάγοι με αποτρεπτικές επιγραφές για τυχόν τυμβωρύχους. Η περίτεχνη πλαστική τους διακόσμηση με μυθολογικές σκηνές ή αγώνες προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση στο σημερινό επισκέπτη.
---
1. Η αρχαία πόλη ταυτίστηκε το 1841 από τον Schönborn. H αρχική ταύτιση επιβεβαιώθηκε το 1847 από τους Άγγλους Spratt και Forbes.
2. Για τη μυθοπλασία σχετικά με την πρώιμη ιστορία των Τερμησσέων, βλ. Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 6. O Σόλυμος σχετίζεται και με την ίδρυση μιας άλλης πισιδικής πόλης, της Αριασσού. Σχετικά με το μύθο και τη λατρεία του Σολύμου, βλ. Kosmetatou, E., “The Hero Solymos on the Coinage of Termessos Major”, SNR 76 (1997), σελ. 50 κ.ε.
3. TAM III.1.103, 127, 135· Στράβ. 13. 630.
4. Ομ., Ιλ. 6. 155-210. Ο Βελλερεφόντης εξεστράτευσε εναντίον των Σολύμων, κοντά στη Λυκία.
5. Είναι ενδεικτικό ότι ο Στράβωνας κάνει σαφή διάκριση μεταξύ της γλώσσας των Σολύμων, της πισιδικής, της ελληνικής και της λυδικής. Βλ. σχετικά, Στράβ. 13. 631. Επιπλέον, παρά το γεγονός ότι η διάλεκτος αυτή εξαφανίστηκε με την πάροδο του χρόνου, φαίνεται πως παρέμειναν σε χρήση τα κύρια ονόματα.
6. Βλ. σχετικά, Αρριαν., Ανάβ. Ι 27.5, 28.1-2.
7. Δεν είναι γνωστό αν οι κάτοικοι της Τερμησσού γνώριζαν τα σχέδια του Μακεδόνα να κατακτήσει ολόκληρη την Πισιδία. Επίσης, παραμένει αδιευκρίνιστο αν βρίσκονταν σε θέση ισχύος προκειμένου να επιβάλουν τους όρους τους στον Αλέξανδρο. Γεγονός παραμένει ότι ο Μακεδόνας σε συνεργασία με τον Αντίγονο φρόντισε για το οδικό δίκτυο της γύρω περιοχής βγάζοντας την Τερμησσό από την προηγούμενη απομόνωσή της.
8. Ο Περδίκκας στο διάστημα 322-320 π.Χ. κατάφερε να αποκτήσει τον έλεγχο της Καππαδοκίας, της Παφλαγονίας, της Πισιδίας και της Ισαυρίας.
9. Βλ. σχετικά Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 13, σημ. 27.
10. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το ότι οι κάτοικοι της Πισιδίας φαίνεται πως υποστήριζαν τα επεκτατικά σχέδια του Περδίκκα.
11. Οι ολοένα αυξανόμενες φιλοδοξίες του Περδίκκα είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλών μετώπων εναντίον του. Με προτροπή του Αντιγόνου δημιουργήθηκε συμμαχία που περιλάμβανε τους Αντίπατρο και Κρατερό. Την ίδια περίοδο, ο Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρ της Αιγύπτου στράφηκε εναντίον του Περδίκκα. Ο τελευταίος ηττήθηκε τελικά στην Αίγυπτο και δολοφονήθηκε από ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Σχετικά με το σχηματισμό των δύο μετώπων εναντίον του Περδίκκα, βλ. Διόδ. Σ. 18.25.4.
12. Στην πραγματικότητα έπρεπε να ξανακερδίσει την υποστήριξη των εναπομεινάντων υποστηρικτών του Περδίκκα, οι οποίοι φαίνεται πως είχαν ακόμη ισχυρά ερείσματα στην περιοχή.
13. Υπολογίζεται ότι το 319 π.Χ. ο στρατός του έφθανε τους 20.000 άνδρες. Βλ. σχετικά Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 15, σημ. 35. Από τη δύναμη αυτή, τουλάχιστον 6.000 άνδρες ήταν Πισιδείς μισθοφόροι αφοσιωμένοι στον αρχηγό τους. Αυτοί αποτελούσαν υπολογίσιμη δύναμη, αν αναλογιστεί κανείς ότι επρόκειτο για ικανότατους πολεμιστές, οι οποίοι επιπλέον γνώριζαν καλά την ορεινή και δύσβατη περιοχή τους. Επιπλέον, πρέπει να λάβει κανείς υπόψη και το γεγονός ότι ο Αλκέτας ήταν ένας χαρισματικός ηγέτης με μεγάλη απήχηση κυρίως στους νέους της περιοχής.
14. Είναι ενδεικτικό το ότι οι νέοι παρέμειναν πιστοί στον Αλκέτα. Περισυνέλεξαν το σώμα του που το είχε κακοποιήσει ο Αντίγονος, κατά τρόπο που θυμίζει την ομηρική περιγραφή του επεισοδίου Αχιλλέα-Έκτορα. Κατόπιν του προσέφεραν μεγαλοπρεπή ταφή στην πόλη, με εξαιρετικές τιμές που άρμοζαν σε ήρωα. Μάλιστα κατέστρεψαν και μεγάλο μέρος των εκτάσεων γύρω από την Τερμησσό προκειμένου να εξαναγκάσουν τον Αντίγονο να αποσυρθεί προς τη Φρυγία στα βόρεια. Βλ. σχετικά, Διόδ. Σ. 18.46.1. Οι πηγές πάντως δεν αποσαφηνίζουν τη μετέπειτα στάση των υποστηρικτών του Αλκέτα. Πιθανώς απείλησαν την πόλη τους με εμφύλιο για να εκδικηθούν την προδοσία που είχε γίνει στον αρχηγό τους. Τελικά, η απόφασή τους να εγκαταλείψουν την Τερμησσό και να καταφύγουν στα ορεινά αποδεικνύει ότι όχι μόνο δεν είχαν ισχυρά ερείσματα στην πόλη, αλλά και ότι ίσως μια μερίδα νέων υποστήριξε εξαρχής την απόφαση των πρεσβύτερων να παραδώσουν τον Αλκέτα.
15. Από όλες τις πόλεις της Πισιδίας μόνο η Σέλγη, που έκοβε νόμισμα ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., δεν ακολούθησε το νέο σταθμητικό κανόνα και διατήρησε τους παραδοσιακούς τύπους της Πισιδίας στον περσικό σταθμητικό κανόνα.
16. Η εξέλιξη αυτή δε φαίνεται να είχε ιδιαίτερες επιπτώσεις στις βόρειες πισιδικές πόλεις, οι οποίες διατήρησαν την παραδοσιακή τους αυτοδιάθεση αν όχι αυτονομία. Έτσι εξηγείται και η έλλειψη κάθε απόπειρας αντίστασης, παρακώλυσης των επικοινωνιών ή του εμπορίου. Επιπλέον, σταμάτησε και η νομισματική δραστηριότητα στην περιοχή, με εξαίρεση τη Σέλγη. Η πληροφορία πάντως ότι επί Πτολεμαίου Β΄ Φιλάδελφου (283-246 π.Χ.), αν όχι νωρίτερα, η Αίγυπτος είχε υπό τον έλεγχό της τους κατοίκους της Λυκίας, της Παμφυλίας και όλης της Πισιδίας δεν είναι ακριβής. Δεν υπάρχει παρ' όλα αυτά αμφιβολία για το ενδιαφέρον των Πτολεμαίων για την περιοχή, το οποίο εκδηλώθηκε με την ίδρυση δύο αποικιών, της Πτολεμαΐδος κοντά στην Κίβυρα και της Αρσινόης στα ανατολικά.
17. Μια τιμητική επιγραφή του 281/280 π.Χ. για τον Μακεδόνα «Παμφυλίαρχο» Φίλιππο, γιο του Αλεξάνδρου, μας πληροφορεί ότι τότε, επί Πτολεμαίου Φιλάδελφου, η πόλη βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Αιγύπτου, υπαγόμενη διοικητικά στην Παμφυλία. Βλ. σχετικά Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 19, σημ. 51. Επιπλέον, άλλες επιγραφικές μαρτυρίες πιστοποιούν ότι η Πισιδία αποτέλεσε στα χρόνια αυτά πηγή που τροφοδοτούσε με μισθοφόρους τον πτολεμαϊκό στρατό.
18. Λίβ. 38.15.
19. SEG XVIII 570.
20. Έχει διατυπωθεί και η υπόθεση ότι η δωρεά αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο της προσπάθειας του βασιλιά να υποβαθμίσει την ισχυρή Σέλγη ενισχύοντας την αστική και οικονομική ανάπτυξη της αντιπάλου της Τερμησσού. Εξάλλου, η δυναστική προπαγάνδα ήταν σύνηθες μέσο που χρησιμοποιούσαν οι Ατταλίδες για να επιβάλουν τον έλεγχο σε συμμάχους ή υποτελείς πόλεις.
21. Η Αττάλεια εξελίχθηκε σταδιακά σε ακμάζον εμπορικό κέντρο.
22. Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται καλύτερα και οι αμυντικές κατασκευές στα σύνορα της επικράτειας της Τερμησσού επί Αττάλου Β΄. Πιθανολογείται ότι αποτελούσαν ένα είδος εμπροσθοφυλακής της Περγάμου, με στόχο να ανακοπεί πιθανή επίθεση εκ μέρους της ισχυρής Τερμησσού. Βλ. σχετικά Winter, F.E., “Notes on Military Architecture in the Termessos Region”, AJA 70 (1966), σελ. 127-137. Θεωρείται επιπλέον πιθανό ότι ειδικά το δυτικό τμήμα της επικράτειας της Τερμησσού θα αποτελούσε μονίμως μήλον της έριδος μεταξύ της πόλης και άλλων που εποφθαλμιούσαν τα εδάφη αυτά.
23. ΤΑΜ ΙΙΙ.1.2.
24. Έχει υποτεθεί ότι τα δημόσια πράγματα της πόλης τα διαχειρίζονταν οι 12 πρώτοι στη λίστα των βουλευτών, οι πρόβουλοι, υπό τις εντολές του ανώτατου άρχοντα της πόλης, του αρχιπρόβουλου. Η δομή αυτή ίσως διατηρήθηκε και στην Αυτοκρατορική περίοδο.
25. CIL I2, αρ. 589.
26. Για μια συζήτηση σχετικά με το νόμο αυτό βλ. Sherwin-White, A.N., “Rome, Pamphylia and Cilicia, 133-70 B.C.”, JRS 66 (1976), σελ. 11-14.
27. Είναι πιθανό ότι η μεταβολή αυτή οδήγησε και σε αλλαγή του ονόματος της πόλης σε Ευδοκία.
28. Θεωρείται επίσης πιθανό ότι ο ήρωας αποτελούσε δημοφιλή τύπο στην πλαστική της πόλης, δείγματα της οποίας δεν έχουν διασωθεί.
29. Είναι ενδεικτικό ότι σε επιγραφές του 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ. η επικράτεια της Τερμησσού χαρακτηρίζεται ως «πάτρη Σολυμηίς», οι κάτοικοι ως Σόλυμοι, ενώ τουλάχιστον ένας από τους πρυτάνεις της πόλης καθώς και ένας «Παμφυλίαρχος» φέρουν το όνομα «Σολύμιος». Βλ. σχετικά ΤΑΜ ΙΙΙ, αρ. 18, 103, 127-128.
30. Ο Δίας λατρευόταν και ως Ελευθερεύς, ως Αδριανός-Ζεύς Ολύμπιος, ή μαζί με τη Διώνη. Σχετικά με τη θρησκευτική ζωή στην Τερμησσό, βλ. Kosmetatou, E., “The Hero Solymos on the Coinage of Termessos Major”, SNR 76 (1997), σελ. 52 κ.ε.
31. Είναι πιθανό ότι ο τίτλος είχε χρονικό περιορισμό κατά το 2ο και 1ο αιώνα π.Χ., ενώ από τον 1ο αιώνα μ.Χ. και εξής το αξίωμα του ιερέα έγινε ισόβιο.
32. Ελάχιστες είναι οι υπάρχουσες πληροφορίες για τους αγώνες αυτούς. Πιθανώς θεσμοθετήθηκαν κατά το 2ο αιώνα μ.Χ. μαζί με άλλους και με την πάροδο του χρόνου έγιναν μία από τις σημαντικότερες δημόσιες εκδηλώσεις της πόλης. Την ευθύνη της χρηματοδότησής τους την επωμίζονταν κατά το ήμισυ εύποροι πολίτες.
33. Οι δύο πόλεις διαθέτουν οχυρώσεις που ανάγονται στην Ελληνιστική περίοδο, αγορά που περιβαλλόταν από στοά με καταστήματα και ναούς αφιερωμένους στον Δία και την Άρτεμη, καθώς και από ένα μεγάλο βουλευτήριο.
34. Η ελληνιστική τοιχοποιία είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτη κυρίως κοντά στη βόρεια πύλη. Πιθανότατα τα σημεία αυτά οικοδομήθηκαν κατά το 2ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με άλλη υπόθεση, πρέπει να χρονολογηθούν στα χρόνια πριν από τον Αλέξανδρο. Βλ. σχετικά Mitchell, S., “The Hellenization of Pisidia”, MedA 4 (1991), σελ. 129, σημ. 41.
35. Η στοά ταυτίζεται με αναθηματική επιγραφή. Για σχετική βιβλιογραφία βλ. Coulton, J.J., The Architectural Development of the Greek Stoa (1976), σελ. 287-288, εικ. 113, και Seddon, L.R., The Agora Stoas at Assos, Aigai and Termessos. Examples of the Political Faction of Attalid Architectural Patronage (Diss. University of California 1987).
36. Η σκηνή είναι απλή, επιμήκης, με 5 θύρες και κατασκευάστηκε τον ύστερο 2ο αιώνα μ.Χ. Οι πάροδοι ήταν υπαίθριες κατά την ελληνική παράδοση, ενώ η νότια αντικαταστάθηκε αργότερα από μια στεγασμένη δίοδο κατά τη ρωμαϊκή συνήθεια. Το κοίλο είναι μεγαλύτερο από ημικύκλιο, με 24 σειρές καθισμάτων που χωρίζονται από 6 κλίμακες.
37. Οι τοίχοι του Βουλευτηρίου σώζονται σήμερα σε ύψος 10 μ. Ο εσωτερικός χώρος ήταν 24,5x24,5μ., προσιτός από τρεις εισόδους.
38. Η ανάμειξη των αρχιτεκτονικών ρυθμών ήταν συνήθης στην αρχιτεκτονική του 2ου αιώνα π.Χ. στη Μικρά Ασία.
39. Είναι απορίας άξιον πώς κατάφεραν να στεγάσουν τον τεράστιο αυτό χώρο, που το άνοιγμά του θα πρέπει να έφτανε τα 25 μ. Είναι επίσης ενδιαφέρον το ότι οι θέσεις του είχαν διαμορφωθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να σχηματίζουν τμήμα κύκλου.
40. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι τα ανάγλυφα αυτά αποτελούσαν τμήμα μιας ευρύτερης θεματικής ενότητας με θέμα την τραγωδία του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Είναι φτιαγμένα από ντόπιο ασβεστόλιθο. Χρονολογούνται στο 2ο αιώνα π.Χ. και είναι πιθανότατα έργο ντόπιων καλλιτεχνών που μαθήτευσαν στην Πέργαμο.
41. Στο ένα από αυτά, ο Απόλλων και ο Δίας αγωνίζονται εναντίον των Γιγάντων, που αναπαριστάνονται με πόδια ερπετού. Στα υπόλοιπα, ο Απόλλων παλεύει με φίδια.
42. Βλ. σχετικά Pekridou A., “Das Alketas-Grab in Termessos”, IstMitt Beiheft 32 (Tübingen 1986).
43. Η μορφή και η διακόσμηση του μνημείου υποδηλώνουν επιρροές τόσο από τη λυκιακή τέχνη όσο και από την ελληνική.
Πηγή
