Μυούμενος: Είμαι ξερός από δίψα και θάνατο.Πηγή: Τότε έλα πιες από μένα, τη Πηγή που ρέει συνέχεια,στα δεξιά βρίσκεται ένα λαμπερό κυπαρίσσι.Ποιος είσαι; Από πού είσαι;Μυούμενος: Είμαι ο γιος της Γης και του έναστρου Ουρανού.Αλλά η φυλή μου είναι θεία.Αυτός ο αρχαίος ελληνικός διάλογος περιέχει πολλά μυστήρια. Ποιος είναι ο διψασμένος οδοιπόρος που ζητά θεία κατάβαση; Τί και πού είναι η ομιλούσα πηγή (λάλον ύδωρ); Και γιατί αυτή η συζήτηση καταγράφηκε σε ένα τόσο λεπτό χρυσό πλακίδιο;
Αυτό το εγχάρακτο πλακίδιο που βρίσκεται στην συλλογή Getty, χρονολογείται γύρω στο 350-300 π.Χ. Παρουσιάζεται στην έκθεση: «Κάτω Κόσμος: Υποθέτοντας την Μεταθανάτια Ζωή».
Είναι μία από τις 40 περίπου επονομαζόμενες «ορφικές πινακίδες». Είναι –κυριολεκτικά - χρυσά «εισιτήρια» για την μεταθανάτια ζωή. Οι περισσότερες χρονολογούνται μεταξύ του 4ου και 1ου αιώνα π.Χ. Παραδείγματά τους έχουν βρεθεί σε Σικελία, Μεγάλη Ελλάδα / Νότιο Ιταλία, Βόρειο Ελλάδα, Πελοπόννησο και Κρήτη, αλλά παραμένουν εξαιρετικά σπάνιες.
Αυτές οι πινακίδες προσφέρουν μια δελεαστική εικόνα για την προσέγγιση του αρχαίου πολιτισμού σε ένα από τα πιο μεγάλα ερωτήματα του κόσμου: τί συμβαίνει όταν πεθαίνουμε; Η ζωή απλώς τελειώνει; Η συνείδηση συνεχίζει να υπάρχει με κάποιον τρόπο; Υπάρχει κάτι για το οποίο να ανυπομονούμε στον επόμενο κόσμο;
Τί πίστευαν οι Έλληνες για την Μεταθανάτια Ζωή
«Μια πανοραμική έρευνα για τον θάνατο στον πρώιμο ελληνικό πολιτισμό δεν είναι εύκολο εγχείρημα». Έτσι ξεκινά η Emili Vermeule το βιβλίο της«Μορφές του Θανάτου στην πρώιμη Ελληνική Τέχνη και Ποίηση» (1979) ένα βιβλίο σχετικά με την ελληνική για την μεταθανάτια ζωή. Οι κλασσικοί και οι αρχαιολόγοι μελετούν αρχαίους πολιτισμούς με τα τμηματικά και ανολοκλήρωτα στοιχεία. Είναι δύσκολο να καταλήξεις σε σίγουρα συμπεράσματα με κάτι τόσο ασαφές, δεμένο με ελπίδες και φόβους κάτι πέραν της θνητής ζωής.
Η Έκθεση επικεντρώνεται σε δύο τομείς:
Πρώτον, τον οπτικό - Πώς έμοιαζε ο Κάτω Κόσμος;
Δεύτερον, πώς εγγυόταν ο καθ’ ένας μια καλύτερη μεταθανάτια ζωή για τον εαυτό του;
Και εδώ έρχονται οι χρυσές πινακίδες. Τοποθετημένες στον τάφο, επάνω στο στήθος ή το στόμα ή στο χέρι του νεκρού. Συνήθως αναφέρουν την ιδιαίτερη κοινωνική θέση του νεκρού και προσφέρουν οδηγίες για το ταξίδι του στο Κάτω Κόσμο.
Μυστηριώδης "αιρέσεις"
Είναι αξιοπερίεργο ότι ελάχιστοι φαίνεται να κατέχουν αυτές τις χρυσές πινακίδες, και όσοι τις είχαν, είχαν πεποιθήσεις πιο εσωτερικές και εκλεκτικές σε σχέση με τους συγχρόνους τους. Από αυτό καταλαβαίνουμε πως αυτοδημιούργητοι ιερείς προσέφεραν εναλλακτικές εμπειρίες – αμφιβόλου τιμής - που οι συνηθισμένες πρακτικές δεν παρείχαν. Όπως περιγράφει οΠλάτων στην Πολιτεία απ’ τα μέσα του 370 π.Χ.
Άνθρωποι που δέχτηκαν τέτοιου είδους μυήσεις μπορεί να κατείχαν τέτοιες πινακίδες σαν αυτές που παρουσιάζονται στην έκθεση. Μπαίνοντας κάποιος σε μια τέτοια αίρεση, μπορούσε να χαρακτηριστεί διαφορετικός από όλους τους άλλους, και να επισπεύσουν τον δρόμο του για τον Κάτω Κόσμο.
Δεν γνωρίζουμε ποιος έγραψε τις χρυσές πινακίδες. Πολλές έχουν λάθη που σχετίζονται με τον γραφέα και περίεργες ορθογραφίες. Κάποιες, όπως αυτή που εκτίθεται στην συλλογή Getty, έχουν μορφή διαλόγου. Άλλες φαίνεται να μιλούν εκ μέρους του νεκρού. Αλλά μεταξύ των 40 περίπου δειγμάτων πολλές έχουν παρόμοιες ή και ίδιες λέξεις και φράσεις.
Τί οδηγίες έδιναν οι πινακίδες σχετικά με το “Tί να κάνεις στον Άδη, όταν είσαι νεκρός”
Πάρε το σωστό μονοπάτι
Πρώτα απ’ όλα πρέπει να πας προς την σωστή κατεύθυνση. Πολλές πινακίδες λένε στους ιδιοκτήτες τους πού να πάνε μόλις φτάσουν στον Κάτω Κόσμο. Για παράδειγμα μία πινακίδα από την περιοχή της Πετέλιας της Νοτίου Ιταλίας συμβουλεύει:
Στα αριστερά του σπιτιού του Άδη θα βρεις μια πηγή και δίπλα της ένα λευκό κυπαρίσσι. Μην πλησιάσεις την πηγή! Θα βρεις μια άλλη από την λίμνη της Μνημοσύνης, κρύο νερό που τρέχει προς τα εμπρός. Έχει φύλακες μπροστά της…
Η αριστερή κατεύθυνση είναι συνηθισμένη οδηγία στις πινακίδες, αλλά υπάρχουν και κάποιες που συμβουλεύουν τους ιδιοκτήτες τους να πάνε αντίθετα, δεξιά. Υπάρχει ασυμφωνία. Αλλά για το ύστατο ταξίδι, πρέπει να έχεις τις σωστές οδηγίες. Είναι σημαντικό. Όσο περισσότερο διαβάζουμε τόσο περισσότερες αντιφατικές συμβουλές βρίσκουμε. Στο παραπάνω κείμενο, το κυπαρίσσι δείχνει ξεκάθαρα μια πηγή που πρέπει να αποφευχθεί. Ο Μυούμενος θα το δει, αλλά πρέπει να πάρει το μονοπάτι που οδηγεί στην λίμνη της Μνημοσύνης. Στην πινακίδα όμως που βρίσκεται στο Getty, το κυπαρίσσι σηματοδοτεί την πηγή, η οποία καλεί τον νεκρό να πιει από το τρεχούμενο νερό της:
Έλα πιες από μένα, την Πηγή που ρέει συνέχεια, στα δεξιά υπάρχει ένα φωτεινό κυπαρίσσι.
Τέτοιες λεπτομέρειες - το αριστερό ή δεξί μονοπάτι, ένα δένδρο που δείχνει νερό το οποίο πρέπει να αποφευχθεί ή προσεγγιστεί - είναι μπερδεμένες. Τέτοιες ασυνέπειες μπορεί να είναι ηθελημένες. Σε αναζήτηση ακολούθων (πελατών που πληρώνουν δηλαδή), οι αρχηγοί των αιρέσεων ταξιδεύοντας θα προσέφεραν διαφορετικές εναλλακτικές διαβεβαιώνοντας πως μόνο οι δικές τους είναι σωστές.
Σ.σ.: Εκτός και εάν κατηύθυναν τους νεκρούς, σε διαφορετικά σημεία συγκέντρωσης, ανάλογα με την καταγωγή, την κοινωνική θέση, τις πεποιθήσεις, τους φίλους, τις προτιμήσεις, κλπ.
Υπάκουσε στην δίψα σου
Όλες οι κατευθύνσεις ξεκαθαρίζουν, ο πρώτος στόχος μετά την είσοδο στον Κάτω Κόσμο είναι η εύρεση της σωστής πηγής. Η δίψα του νεκρού είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε πολλούς πολιτισμούς. Στην Οδύσσεια τουΟμήρου, το αίμα από τις θυσιασμένες προσφορές σχεδιάζουν τις σκιές των νεκρών στον ήρωα (αν και στο τέλος ξεγλιστρούν από το να πιάσει τους νεκρούς, όπως θλιβερά ανακαλύπτει ο Οδυσσέας όταν πάει ν’ αγκαλιάσει την μητέρα του.) Στις Ορφικές πινακίδες, η ψυχή λαχταρά νερό. Μια κρύα γουλιά από την λίμνη της Μνημοσύνης αποτρέπει την λήθη που φέρνει ο θάνατος.
Γνώριζε τους κωδικούς
Μόλις ο νεκρός είναι στο σωστό μονοπάτι και έχει πιει το νερό που διατηρεί την μνήμη, έρχεται αντιμέτωπος με ένα νέο εμπόδιο: να πεις το σωστό. Φύλακες χωρίς όνομα ή ακόμα και η θεά του Κάτω Κόσμου, η ίδια ηΠερσεφόνη, μπορεί να απαιτήσουν έναν ειδικό κωδικό ή κωδικούς. Πάλι, οι χρυσές πινακίδες δεν είναι συνεπείς με τις λεπτομέρειες αυτών των λέξεων, αλλά το θέμα της αγνότητας και της θεïκής καταγωγής επαναλαμβάνεται. Οι πινακίδες και του Getty και της Petelia έχουν την φράση: «Είμαι ο γιος της Γης και του Έναστρου Ουρανού. Αλλά η φυλή μου είναι θεία». Ο νεκρός χαρακτηρίζεται έτσι ως διαφορετικός από τους άλλους νεκρούς και μπορεί δίκαια να διεκδικήσει ένα ιδιαίτερο μέρος στην μεταθανάτια ζωή.
Αιώνια μέθη
Πώς έμοιαζε όμως ο Κάτω Κόσμος;
Ο χώρος σε αυτές τις πινακίδες ήταν περιορισμένος και από το να περιγράφουν την γαλήνια ύπαρξη που είναι η ιδιαίτερη διατήρηση του μυούμενου, τα περισσότερα κείμενα επικεντρώνονται στο ταξείδι. Ωστόσο, υπάρχουν σποραδικές αναφορές στην μετενσάρκωση, και κάποιες πινακίδες υπόσχονται στον μυούμενο ηρωική ή και θεϊκή φήμη στην μεταθανάτια ζωή.
“εκτοτε θα κυβερνάς μεταξύ των άλλων ηρώων ““Ταξίδι στο δεξί μονοπάτι / στα ιερά λιβάδια και άλση της Περσεφόνης”“πήγαινε στο βοσκοτόπι έχοντας γίνει θείος”“και οι ίδιες τελετές σε περιμένουν κάτω από την γη,που οι άλλοι ευλογημένοι έχουν”
Αυτό που δεν αναφέρεται είναι τί κάνει κάποιος για μια αιωνιότητα στα «άλση της Περσεφόνης».
Ή στην παρέα «των άλλων ευλογημένων», καθώς η επιτυχία μιας δοξασμένης κατάστασης ήταν από μόνο της κάτι ελκυστικό. Αλλά ένα ζευγάρι πινακίδων που βρέθηκαν σε έναν τάφο στην Ελλάδα το 1980 δηλώνει:«Έχεις κρασί σαν τυχερή τιμή σου». Με άλλα λόγια, θα υπάρχει ποτό, ή «αιώνια μέθη», όπως απαξιωτικά λέγει και ο Πλάτων.
Η έκθεση στο Getty περιλαμβάνει αρκετές απεικονίσεις σε αγγεία από την αρχαία ελληνική περιοχή Απουλία, της ιταλικής χερσονήσου, που δείχνουν κομψά πόσο ελκυστικά μπορεί να ήταν τα αιώνια συμπόσια.
Σε κάποια αγγεία (όπως το παρακάτω) μπορείς να νιώσεις σχεδόν το… ευωδιαστό αεράκι, καθώς οι συνδαιτυμόνες ξαπλώνουν σε εξωτερικό χώρο, εν μέσω εκλεπτυσμένων επίπλων! Απολαμβάνουν τον ήχο του τυμπάνου και παίζουν το ερωτικό παιγνίδι κότταβος, κατά το οποίο οι συμμετέχοντες εκσφενδόνιζαν σταγόνες κρασιού προς έναν στόχο. Ένας στεφανωμένος νέος κρατά ένα αυγό και έναν θύρσο, σαν να είναι ο θεός του κρασιού, Διόνυσος - ή έστω ένας από τους ακολούθους του!
Γιατί ο Ορφέας;
Καμμία από τις χρυσές πινακίδες δεν αναφέρει τον Ορφέα, το μυθικό ποιητή και μάντη με την μαγευτική φωνή. Το όνομα «Ορφικές πλάκες» είναι μοντέρνας επινόησης, η οποία προήλθε από τις πρώτες έρευνες στα τέλη του 19ου αιώνα. Αλλά ακόμα και στην αρχαιότητα, ο Ορφεύς ήταν εκπρόσωπος συγκεκριμένων πεποιθήσεων και πρακτικών. Είχε μαγικές δυνάμεις σαν μουσικός. Είναι γνωστό το ότι έπεισε τους θεούς του Κάτω Κόσμου να αφήσουν την νεκρή γυναίκα του, Ευρυδίκη. Δυστυχώς όμως δεν υπάκουσε στην διαταγή να μη γυρίσει να κοιτάξει πίσω με αποτέλεσμα να χάσει για πάντα την αγαπημένη του!
Το περιστατικό αυτό, που δείχνει τον Ορφέα και την Ευρυδίκη να αγγίζονται για τελευταία φορά, απεικονίζεται με συγκινητικό τρόπο σε πολλά αρχαία έργα τέχνης.
Η εμπειρία του Ορφέως που κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο και επιστρέφει ζωντανός τον έκανε χαρακτηριστική μορφή στον ελληνικό μύθο. Η ιστορία και οι δυνάμεις του ως ποιητή, τον έκαναν κάτι ξεχωριστό: Έναν πιθανό οδηγό για την μεταθανάτια ζωή – κάποιον που μπορεί να προσφέρει γνώση για κάτι που κατά τα άλλα είναι άγνωστο!
Πολλά ποιήματα - τα οποία είναι γνωστά σήμερα μόνον από τους τίτλους ή από αποσπασματικές παραθέσεις - αποδόθηκαν στην αρχαιότητα στον Ορφέα. Αρκετές φορές αφηγήθηκε το ταξίδι του στον Κάτω Κόσμο. Οι αυτοαποκαλούμενοι περιπλανώμενοι ιεροκήρυκες που αναφέρονται ενωρίτερα αλλού, αναφέρονται ως ορφεοτελεστές (πνευματικοί απόστολοι του Ορφέως). Επικαλούμενοι τον Ορφέα σαν αυθεντία, εδίδασκαν ότι υπάρχουν ειδικά τελετουργικά τα οποία υπόσχονταν απελευθέρωση από τον πόνο στην μεταθανάτια ζωή.
Είναι συναρπαστικό πως αυτές οι χρυσές πινακίδες δείχνουν πώς κάποιοι άνθρωποι στον αρχαίο ελληνικό κόσμο - άνδρες και γυναίκες κρίνοντας από το κειμενο - κατάφεραν να βρουν τρόπο να αντιμετωπίσουν το Άγνωστο. Μέσω μίας μύησης σε μυστηριακές «αιρέσεις», οι οποίες σχετίζονται με τον Ορφέα, και ίσως και με τον Διόνυσο - τα θρακικά μυστήρια - κάποιος, όντας ακόμα εν ζωή, να κρατήσει ένα μέρος, για την αιωνιότητά του, ανάμεσα σε θεούς και ήρωες. Οι χρυσές πινακίδες λειτουργούσαν και σαν σήμα της κοινωνικής θέσης, αλλά και σαν ένα πρακτικό «σκονάκι» για την ψυχή στο ύστατο ταξίδι της…
ΠΗΓΗ: Βίλα Getty.
ΑΠΟΔΟΣΗ: Β. Αργυροπούλου / ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
ΣΧΟΛΙΑ: Γ. Λεκάκης.
Πηγή
