Το 432 π.Χ. ήταν ο επικεφαλής στην πολιορκία της Ποτίδαιας, έχοντας μαζί του 1.600 οπλίτες, ανάμεσα τους τον Αλκιβιάδη και τον Σωκράτη οι οποίοι πήραν και αριστείο ανδρείας.
Η πολιορκία ήταν μία αποτυχία, έτσι ο Φορμίωνας έπεσε σε δυσμένεια. Επειδή στήριζε με δικά του κεφάλαια την εκστρατεία, πτώχευσε και αποσύρθηκε στο πατρικό του σπίτι στην Παιανία.
Μαζί με τον Περικλή είχε γίνει ο αποδιοπομπαίος τράγος του λαού κατά τη διάρκεια του πρώτου λοιμού στην Αθήνα. Μάλιστα του επέβαλαν πρόστιμο 100 ασημένιες μνες για τον τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε την εκστρατεία.
Ο Φορμίωνας ήταν πολύ υπερήφανος για να δανειστεί χρήματα ώστε να πληρώσει την ποινή. Έτσι του επιβλήθηκε η ποινή της ατιμίας. Μέχρι την άρση αυτής της ποινής απαγορευόταν ρητά να πατήσει το πόδι του σε καθαγιασμένο έδαφος, μεταξύ άλλων την Ακρόπολη, την Αγορά και την Πνύκα.
Ζούσε λιτά, γυμναζόταν κάθε μέρα γυμνός χειμώνα – καλοκαίρι και από το σκούρο δέρμα που είχε πάρει το σώμα του, οι Αθηναίοι του κόλλησαν το παρατσούκλι: «Μελάμπυγος», δηλαδή με μελανά οπίσθια. Επίσης κοιμόταν πάντα σε ένα ταπεινό ψάθινο στρώμα.
Μάλιστα η φράση «το στρώμα του Φορμίωνα» έγινε παροιμιώδης για οτιδήποτε ήταν κάκιστης ποιότητας.
Μία ημέρα οι Αθηναίοι του ανέθεσαν να διακοσμήσει το ιερό του Διονύσου. Για την κάλυψη των εξόδων του έδωσαν 100 ασημένιες μνες. Ο Φορμίωνας βρήκε την ευκαιρία και υπεξαίρεσε τα χρήματα ώστε να πληρώσει το πρόστιμο του.
Για να ξεπεράσει το εμπόδιο του ιερού, αφιέρωσε στο θεό Διόνυσο ένα φθηνό δώρο.
Όταν αποκαταστάθηκε η τιμή του η Εκκλησία του Δήμου του ανέθεσαν τη στρατηγία σε μία απίστευτα δύσκολη αποστολή:
Τον αποκλεισμό του Πελοποννησιακού στόλου μέσα στον Κορινθιακό κόλπο. Αυτό θα γινόταν κοντά στην Ναύπακτο που ήταν αθηναϊκή βάση. Εκεί είχαν εγκαταστήσει φρουρά με Μεσσήνιους πρώην είλωτες. Το πρόβλημα ήταν ότι έδωσαν στον Φορμίωνα μόνο 20 πλοία για να αντιμετωπίσει μια δύναμη 50 πλοίων.
Όταν ο Φορμίωνας έφθασε στην Ναύπακτο υπήρχαν πληροφορίες ότι ο εχθρικός στόλος ήταν στην Πάτρα. Ο Φορμίωνας υποψιάστηκε ότι οι αντίπαλοι θα επιχειρούσαν νυχτερινό διάπλου. Και είχε απόλυτο δίκιο.
Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου
Ο Πελοποννησιακός στόλος παρατάχθηκε σε κυκλικό σχηματισμό καθώς είχε βαριά οπλιταγωγά. Ήταν ένας θεωρητικά απρόσβλητος σχηματισμός καθώς όλα τα έμβολα των πλοίων κοιτούσαν προς τον εχθρό.
Ο Φορμίωνας, αφού μελέτησε τον εχθρικό σχηματισμό, διέταξε τον Αθηναϊκό στόλο να αρχίσει να κάνει κύκλους γύρω από τα εχθρικά πλοία. Στιγμιαία μία αθηναϊκή τριήρης έβγαινε από τη γραμμή κάνοντας ότι προσπαθεί να εμβολίσει τα εχθρικά πλοία.
Το επαπειλούμενο πλοίο ενστικτωδώς έμπαινε πιο βαθιά στον αμυντικό κύκλο με αποτέλεσμα τα διπλανά πλοία να υποχωρούν και αυτά πιο μέσα για να κλείσουν το άνοιγμα που είχε δημιουργηθεί. Τελευταία στιγμή ο Αθηναίος πηδαλιούχος άλλαζε κατεύθυνση και επανακτούσε την αρχική του θέση, με αποτέλεσμα σταδιακά ο πελοποννησιακός κύκλος να συρρικνωθεί.
Στο τέλος οι Αθηναίοι είχαν κλείσει τόσο πολύ τη θηλιά, που τα κουπιά των αντιπάλων έγιναν ένα κουβάρι. Ταυτόχρονα, ο Φορμίωνας ανέμενε τον άνεμο που φύσαγε κάθε πρωί στον Κορινθιακό κόλπο, με αποτέλεσμα να πέσουν τα πλοία το ένα πάνω στο άλλο κατά τον συνωστισμό. Τότε επιτέθηκε και κατέλαβε 12 τριήρεις του εχθρού με μηδενικές απώλειες.
Ήταν μία εξωφρενική νίκη, αλλά οι Σπαρτιάτες ήταν πολύ πεισματάρηδες για να αφήσουν τη Ναύπακτο έτσι απλά. Οι Σπαρτιάτες επιστράτευσαν πληρώματα ανεβάζοντας τον αριθμό των πλοίων στα 77. Ο Φορμίωνας θα ερχόταν αντιμέτωπος με συνασπισμένες δυνάμεις 8 πόλεων: Σπάρτη, Κόρινθος, Μέγαρα, Σικυώνα, Πελλήνη, Ήλιδα, Λευκάδα και Αμβρακία.
Ζήτησε ενισχύσεις, αλλά η Αθήνα απάντησε ότι θα στείλει μονάχα 10 τριήρεις. Προσπαθούσε να παρασύρει τους εχθρούς του στο ανοιχτό πέλαγος όπου τα πλοία του θα μπορούσαν να ελιχθούν καλύτερα. Για 7 ημέρες οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους εκπαιδεύονταν στα ήρεμα νερά του κόλπου προσπαθώντας να βελτιώσουν την ποιότητα των πληρωμάτων τους, ενώ κάθε μέρα οι Αθηναίοι παρατάσσονταν στο Ρίο απέναντι έτοιμοι για σύρραξη, έχοντας στρατοπεδευμένους δίπλα τους Μεσσήνιους οπλίτες.
Οι Πελοποννήσιοι παρατάχθηκαν, αλλά αντί να πλεύσουν εναντίον του αθηναϊκού στόλου έπλευσαν απευθείας εναντίον της αφύλακτης πλέον Ναυπάκτου.
Οι Αθηναίοι κλονίστηκαν, δεν ανέμεναν τέτοια κίνηση. Τα πλοία έσπασαν τον σχηματισμό τους πηγαίνοντας προς τη Ναύπακτο. Αλλά η κίνηση των Πελοποννησίων δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένα τέχνασμα. Η οχυρωμένη Ναύπακτος δεν μπορούσε να κατακτηθεί χωρίς πολιορκητικές μηχανές. Απλά ήθελαν να παρασύρουν τον αθηναϊκό στόλο να δώσει τη μάχη σε ένα κλειστό χώρο σπάζοντας τον σχηματισμό του.
Ξαφνικά έστρεψαν τα έμβολα αντί της Ναυπάκτου προς τον αθηναϊκό στόλο που ήταν ευπρόσβλητος. Εννιά αθηναϊκά πλοία προσάραξαν στην βοτσαλωτή ακτή. Ο κύριος όγκος του στόλου των Πελοποννησίων στράφηκε στα προσαραγμένα πλοία και θέλησαν να τελειώσουν τη μάχη με μια ιστορική νίκη εναντίον των Αθηναίων στη θάλασσα.
Η καταδίωξη του Αθηναϊκού στόλου και ο απίστευτος ελιγμός του Φορμίωνα που εμβόλισε τον Σπαρτιάτη
Η τριήρης του Φορμίωνα προπορευόταν και μαζί με τα εναπομείναντα 11 πλοία στάθηκαν μπροστά στο λιμάνι της Ναυπάκτου για έναν υπέρ πάντων αγώνα.
Ήδη οι Πελοποννήσιοι τραγουδούσαν τον παιάνα της νίκης υμνώντας των Απόλλωνα και η ναυαρχίδα τους με τον Σπαρτιάτη Τιμοκράτη κυνηγούσε τον Φορμίωνα που προσπαθούσε να αποφύγει τον εμβολισμό. Την ύστατη στιγμή όμως ο Φορμίωνας παρατήρησε ένα εμπορικό πλοίο αραγμένο έξω από τον λιμάνι.
Τότε ο Φορμίωνας συνέλαβε έναν τρομερό ελιγμό, έκανε αναστροφή γύρω από το εμπορικό πλοίο, σχεδόν η τριήρης του εκτοπίστηκε
από τη φυγόκεντρο δύναμη. Όμως, η σκληρή αθηναϊκή εκπαίδευση είχε αποδώσει, ο ελιγμός εκτελέστηκε με τρομακτική ακρίβεια.
Η τριήρης το Φορμίωνα άλλαξε πορεία πλεύσεης και κινούνταν πλέον ολοταχώς προς τη ναυαρχίδα του Τιμοκράτη. Με ένα τρομερό χτύπημα το έμβολο σχεδόν διαπέρασε το πλοίο. Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος αντί να διατάξει επιβίβαση στην αντίπαλη τριήρη, όπως συνήθως γινόταν, επέλεξε να τραβήξει το σπαθί του και στερεώνοντας το στο κατάστρωμα καρφώθηκε πάνω του, όπως πρόσταζαν οι νόμοι της πατρίδος του, πιστός στον κώδικα τιμής των Σπαρτιατών.
Οι Πελοποννήσιοι πάγωσαν, βλέποντας το άψυχο σώμα του αρχηγού τους να πέφτει στη θάλασσα. Το τραγούδι της νίκης σταμάτησε, είχαν πλέον πανικοβληθεί βλέποντας τον αρχηγό τους να έχει πέσει νεκρός με τόσο κραυγαλέο τρόπο.
Οι Αθηναίοι άρπαξαν την ευκαιρία, το πλοίο του Φορμίωνα έδωσε την εντολή επίθεσης, οι Αθηναίοι απάντησαν με μία τρομακτική κραυγή. Οι Πελοποννήσιοι υποχώρησαν άτακτα και οι Αθηναίοι άρχισαν να τραγουδούν τον παιάνα της νίκης.
Ο μύθος του ανίκητου ναυάρχου
Η αποστολή του Φορμίωνα τελείωσε στην Ναύπακτο, αλλά μετά από αυτή τη νίκη το όνομα του έγινε μυθικό. Χρόνια αργότερα μετά το θάνατό του, οι Ακαρνάνες ζήτησαν τη βοήθεια της Αθήνας. Για να είναι αποτελεσματική κάλεσαν τους συμμάχους τους να στείλουν τον γιο ή κάποιον συγγενή του ναυάρχου για να τους βοηθήσει. Έτσι τους έστειλαν τον γιο του, Ασώπιο, ο οποίος και αυτός χάρισε νίκες στην Αθήνα.
Μετά τον θάνατο του, ο τάφος του τοποθετήθηκε δίπλα από αυτόν του Περικλή, δίπλα από τους πιο μεγάλους Αθηναίους. Όλα τα χαρίσματα της ψυχής που ενσάρκωνε η αρχαία Αθήνα αναδεικνύονταν με τον καλύτερο τρόπο στο πρόσωπο του Φορμίωνα: αισιοδοξία, ενέργεια, εφευρετικότητα, τόλμη, αποφασιστικότητα στην αξιοποίηση κάθε ευκαιρίας και σιδερένια θέληση.
Γιάννης Νικολακάκης
Πηγή
