Ετυμολογία
Κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. το όρος της Αττικής που βρίσκεται βορειοανατολικά των Αθηνών ονομάζεται "Βριλησσός" (που σημαίνει "Ισχυρός Λίθος" από τα συνθετικά βριάω-βριώ:έχω ισχύ + λάας:πέτρα + κατάληξη σος). Με αυτή την ονομασία συναντάμε το όρος σε κείμενα του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη. Υπάρχει μια σύγχυση της ονομασίας του όρους αυτού με έναν ποταμό της αρχαιότητας που παρουσιάζεται σε κάποια κείμενα με την ίδια ονομασία. Ορισμένοι συγχέουν τον ποταμό αυτό με τη μεγάλη ρεματιά που πηγάζει από τη σημερινή Νέα Πεντέλη, διέρχεται από Βριλήσσια και Μελίσσια και χύνεται στο δήμο Χαλανδραίων.
Πεντελικό Όρος
Τον 3ο αιώνα π.Χ. το όρος ονομάζεται Πεντέλη από το δήμο που εγκαθίσταται στο λόφο μπροστά από το βουνό (Αρχαίος Δήμος Πεντέλης), εκεί όπου βρίσκεται η σημερινή πλατεία Αγίας Τριάδος. Κατά τους χριστιανικούς χρόνους οικοδομούνται πολλές μονές ανάμεσα στους ορεινούς όγκους του βουνού. Η πιο γνωστή είναι η "Μονή Ταώ Παντοκράτωρος Σωτήρος Ιησού Χριστού" που οικοδομείται επί ερειπωμένου ναού το 12ο αιώνα μ.Χ. από τον Νικόλαο Καμάτηρο, γόνο βυζαντινής οικογενείας (ο σημερινός ναός Νταού από παραφθορά της ονομασία Ταώ, λέξης αμφιλεγόμενης προέλευσης και ετυμολογίας). Αργότερα εγκαθίσταται στον ακατοίκητο λόφο η Ιερά Μονή Πεντέλης της Αρχιεπισκοπής των Αθηνών και ολόκληρη η έκταση του λόφου, αλλά και του Πεντελικού Όρους τίθεται πλέον υπό το ιδιοκτησιακό καθεστώς της Αρχιεπισκοπής. Η Μονή τιμάται στο όνομα "Κοιμήσεως της Θεοτόκου" (φωτογραφία της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θετόκου της Πεντέλης). Ιδρύεται το 1578 από τον επίσκοπο Ευρίπου Άγιο Τιμόθεο και συγκεντρώνει πλήθος μοναχών.
Παλαιοντολογικά ευρήματα
Στις υπώρειες του βουνού έχουν ανακαλυφθεί παλαιοντολογικά ευρήματα που μαρτυρούν την ύπαρξη πλούσιας πανίδας από φυτοφάγα και σαρκοφάγα ζώα. Ανάμεσα σε αυτά συγκαταλέγονται μαστόδοντες, χαλικοθήρια, ρινόκεροι, χοίροι, ελάφια, μεσοπίθηκοι, ελλαδοθήρια, αντιλόπες και γκαζέλλες, καθώς και ένα σπάνιο είδος γιγαντιαίας χελώνας και γεράκια, μαχαιρόδοντες και ύαινες. Τα ευρήματα αυτά βρέθηκαν σε τοποθεσίες της γειτονικής κοινότητος Πικερμίου (που βρίσκεται στις νοτιοανατολικές υπώρειες του όρους και συγκεκριμένα στην περιοχή "Ντράφι" που αργότερα οικοδομήθηκε από συνεταιριστικό οργανισμό, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για δασική ζώνη).
Αρχαία Ελλάδα
Κατά την αρχαιότητα κατοικείται η περιοχή που βρίσκεται στο λόφο μπροστά από το βουνό, στη σημερινή πλατεία Αγίας Τριάδος. Ο δήμος που εγκαθίσταται εκεί ονομάζεται Πεντέλη και χρονολογείται γύρω στον 3ο αιώνα π.Χ..
Τον 4ο αιώνα π.Χ., 5 χρόνια μετά τη νίκη των Αθηναίων στο Μαραθώνα, αποφασίζουν να ανακατασκευάσουν την Ακρόπολη καταργώντας τον αρχικό ναό από πωρόλιθο, με νέο ναό Δωρικού ρυθμού από μάρμαρο. Το λατομείο ανακαλύπτεται στα νοτιοδυτικά του βουνού (στο σπήλαιο των Αμώμων, τη σημερινή Σπηλιά του Νταβέλη). Η εξόρυξή τους γίνεται με σιδερένια ελάσματα και σφήνες χαλκού, ενώ για τη μεταφορά τους χρησιμοποιούσαν τροχαλίες, αντίβαρα και βαρούλκα. Ο μαρμάρινος όγκος μεταφερόταν με μυώδεις εργάτες από το σημείο εξόρυξης στην επονομαζόμενη οδό λιθαγωγίας ("Πεντελέθεν Λιθαγωγίας").
Την ίδια εποχή, 800 μέτρα πάνω από το αρχαίο λατομείο (στη σπηλιά του Νταβέλη) εγκαθίσταται εντός σπηλιάς το Νυμφαίο (αρχαίο μαντείο) που αφιερώνεται στη λατρεία των νυμφών (γυναικείων θεοτήτων) από τους λατόμους και αποτελεί τόπο ξεκούρασης από την κοπιαστική δουλειά τους όπου στις σκιές των σταλαγμιτών του σπηλαίου έβλεπαν μορφές των Νυμφών σε διάφορες στάσεις.
Στην κοιλάδα των Καλισσίων (Καλλιθέα) ανακαλύπτεται αρχαίο τοίχος και λείψανα αρχαίου οικισμού, όπου σώζονται αναλλήματα καλλιεργειών.
Το δεύτερο υδραγωγείο που κατασκευάζεται για τις υδρευτικές ανάγκες του λεκανοπεδίου Αττικής κατασκευάζεται από τον Θησέα.
Πεντελικό μάρμαρο έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και στην κατασκευή νεότερων κτιρίων όπως Ακαδημία Αθηνών, Εθνική Βιβλιοθήκη, Πολυτεχνείο, είσοδος Ζαπείου κ.ά. καθώς και σε εξαίρετα αγάλματα.
Το 2ο αιώνα π.Χ., στα χρόνια του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Αδριανού γίνεται η πρώτη δημιουργική παρέμβαση για την συστηματική υδροδότηση της πόλης των Αθηνών με την κατασκευή του "Αδριάνειου Υδραγωγείου". Η κατασκευή του πρώτου μεγάλου υδραγωγείου στην ιστορία της Αθήνας ξεκίνησε το 134 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. Ο κύριος σκοπός του ήταν πρωτίστως η υδροδότηση της Αδριανικής Πόλεως των Ρωμαίων στην Αθήνα (σημερινό Ζάππειο, Καλλιμάρμαρο έως και τη Βουλή). Το Υδραγωγείο ήταν μια υπόγεια σήραγγα, μήκους 25 χιλιομέτρων η οποία σκάφτηκε με τα χέρια, πιθανώς σκλάβων, με μόνα εργαλεία λάξευσης της πέτρας το σφυρί και το καλέμι.
Η αρχή της υπόγειας αυτής σήραγγας βρίσκεται στο δυτικό αδιέξοδο της οδού Μεσολογγίου της περιοχής Αγίας Τριάδος Πεντέλης και η διαδρομή της τέμνει την οδό Αγ. Τρύφωνος της ίδιας περιοχής, περνάει στο δυτικό άκρο της πλατείας Αγίας Τριάδος και διαμέσου της κλίμακας της Ιεράς Μονής Πεντέλης συνεχίζει προς Χαλάνδρι και Λυκαβηττό. Ήταν σχεδιασμένο για να μαζεύει νερό κατά μήκος όλης της χάραξης, με πολλά συμπληρωματικά έργα συνδεδεμένα με το Αδριάνειο μέσω υπογείων σηράγγων ή μικρών υδραγωγείων που μετέφεραν νερό από άλλες πηγές. Βοηθητικά υδραγωγεία ήταν του Χαλανδρίου, του Κοκκιναρά (δυτικά του όρους στη σημερινή Κηφισιά), της Κιθάρας και του Μονοματίου (στις σημερινές Αχαρνές).
Πηγή
