H συλλογή λόγων των Επτά Σοφών

Στο ανθολόγιο του Ιωάννη του Στοβαίου (3.1.173) υπάρχει μια συλλογή ρητών των Επτά Σοφών με τον τίτλο Σωσιάδου τῶν ἑπτά σοφῶν ὑποθῆκαι, η οποία μεταφράζεται παρακάτω. Δεν ξέρουμε ποιος είναι αυτός ο Σωσιάδης. Δεν υπάρχει κάποια εισαγωγή μετά την επικεφαλίδα, ενώ υπάρχει μεγάλη ομοιομορφία στον τρόπο έκφρασης των ρητών. Τα περισσότερα αποτελούνται από δυο λέξεις και χωρίζονται σε δύο μέρη: συνήθως μια προστακτική β΄ ενικού σε συνδυασμό με μια λέξη ή φράση που ενσαρκώνει την υποθήκη.

Δεν υπάρχει κατανομή των αποφθεγμάτων στους Επτά Σοφούς, αλλά αντιμετωπίζονται ως ενιαίο σώμα λόγων. Λέγεται ότι οι Σοφοι είχαν αφιερώσει στον ναό του δελφικού Απόλλωνα τα ρητά τους, ανάμεσά τους και τα περίφημα «γνῶθι σαυτόν» και «μηδέν ἄγαν» (Πλάτων, Πρωταγόρας 343ΑΒ). Το δεύτερο ρητό βρίσκεται στην 38η θέση στη συλλογή του Σωσιάδη, ενώ το πρώτο βρίσκεται στην όγδοη θέση παραλλαγμένο: «σαυτόν ἴσθι».

Η συλλογή του Σωσιάδη (με μικρές παραλλαγές ή προσθαφαιρέσεις) υπήρξε κατά την Ελληνιστική και Ελληνορωμαϊκή Εποχή η βάση της κοινωνικής και ηθικής εκπαίδευσης των νέων στο Γυμνάσιο σε όλη τη ανατολική Μεσογειακή λεκάνη, ενώ χρησίμευε ακόμη και για ασκήσεις αντιγραφής των παιδιών στο σχολείο.
           
Το εξαιρετικό γεγονός, όμως, σε σχέση μ’ αυτή τη συλλογή λόγων των Επτά Σοφών είναι η σύνδεσή της με στήλη που είχε στηθεί στο σημερινό Ai-Khanum, στον ποταμό Ώξο, στην Βακτριανή (Αφγανιστάν), κάποια στιγμή κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. Μόνο ένα μικρό κομμάτι από την ίδια τη στήλη σώζεται, αλλά έχει επιβιώσει η βάση της με επίγραμμα, το οποίο αναφέρει ότι η στήλη κατέγραφε λόγια αρχαίων σοφών αφιερωμένα στους Δελφούς. Το επίγραμμα λέει ότι τις ρήσεις των παλαιών αυτών ανδρών τις αντέγραψε ο Κλέαρχος στους Δελφούς (Πυθώ) και τις έστησε στο τέμενος του Κινέα, ο οποίος πρέπει να ήταν ο ιδρυτής της πόλης του Ai-Khanum:

Ετούτα τα ρητά ανδρών ξακουστών κι αρχαιότερωνστέκουν ως αφιέρωμα στην αγιασμένη Πυθώ.Εκεί ο Κλέαρχος με προσοχή τα κατέγραψεκαι τα έστησε, για να λάμπουν μακριά, στου Κινέα το τέμενος.

Η βάση περιέχει και πέντε ρητά που είναι τα ίδια με τα πέντε τελευταία της συλλογής του Σωσιάδη. Έτσι οι φιλόλογοι εύλογα υποψιάζονται ότι η στήλη περιείχε λίγο πολύ την ίδια συλλογή. Πράγματι ό,τι ελάχιστο έχει σωθεί από την ίδια τη στήλη ταιριάζει με το 47ο και 48ο ρητό του Σωσιάδη. Ο Κλέαρχος της επιγραφής μπορεί να είναι ο Σολεύς, Περιπατητικός φίλος και σύγχρονος του Θεόφραστου, αλλά αυτό δεν είναι απόλυτα σίγουρο. Όπως κι αν έχει, η στήλη αποτελεί μια εντυπωσιακή απόδειξη της διάδοσης της παραδοσιακής ελληνικής σοφίας στα βάθη της Ανατολής. Ακολουθεί σε νεοελληνική απόδοση η συλλογή του Σωσιάδη από τον Στοβαίο, ενώ το αρχαίο κείμενο δίνεται μετά τις σημειώσεις του τέλους:

1. Να ακολουθείς τον θεό.
2. Να υπακούς στον νόμο.
3. Να σέβεσαι τους θεούς.
4. Να σέβεσαι τους γονείς σου.
5. Να υποτάσσεσαι στο δίκαιο.
6. Μάθε και απόκτησε γνώση.
7. Άκου και κατανόησε.
8. Γνώθι σαυτόν.
9. Κοίταξε να παντρευτείς.[1]
10. Να ξέρεις πότε είναι η κατάλληλη στιγμή.
11. Να σκέφτεσαι ως θνητός.
12. Αν είσαι φιλοξενούμενος, να το έχεις κατά νου.
13. Τίμα την εστία σου.[2]
14. Να εξουσιάζεις τον εαυτό σου.
15. Βόηθα τους φίλους σου.
16. Συγκράτησε την οργή σου.
17. Να είσαι σώφρων.
18. Τίμα την πρόνοια.[3]
19. Μην ορκίζεσαι.
20. Αγάπα τη φιλία.
21. Να είσαι αφοσιωμένος στην παιδεία.
22. Να επιδιώκεις την φήμη.
23. Να είσαι ζηλωτής της σοφίας.
24. Μίλα καλά για το καλό.
25. Μην κατηγορείς κανέναν.
26. Να επαινείς την αρετή.
27. Πράττε δίκαια.
28. Να διάκεισαι ευνοϊκά προς τους φίλους σου.
29. Να φυλάγεσαι από τους εχθρούς.
30. Να είσαι ευγενής.
31. Να απέχεις από την κακία.
32. Να είσαι κοινωνικός.
33. Φύλαγε τα δικά σου.
34. Να απέχεις από τα ξένα πράγματα.
35. Άκουγε τους πάντες.
36. Να μην υβρίζεις.
37. Να κάνεις τη χάρη στο φίλο σου.
38. Μηδέν άγαν.
39. Μην σπαταλάς το χρόνο σου.
40. Βλέπε το μέλλον.
41. Να μισείς την ύβρη.
42. Να σέβεσαι τους ικέτες.
43. Να έχεις αρμονικές σχέσεις με όλους.
44. Μόρφωνε τους γιους σου.
45. Αν έχεις, χάριζε.
46. Να φοβάσαι τον δόλο.
47. Να λες καλά λόγια για όλους.
48. Να αγαπάς τη σοφία.
49. Να κρίνεις με οσιότητα.[4]
50. Πράττε με γνώση.
51. Να μην σκοτώνεις.
52. Να εύχεσαι τα εφικτά.
53. Να κάνεις συντροφιά με σοφούς.
54. Να εξετάζεις τον χαρακτήρα.
55. Λάβε και δώσε.[5]
56. Μην περιφρονείς κανέναν.
57. Να μεταχειρίζεσαι την ικανότητά σου.
58. Ό,τι είναι να δώσεις, να το δώσεις.
59. Τίμα τις ευεργεσίες.
60. Να μην φθονείς κανέναν.
61. Πρόσεχε να είσαι σε επιφυλακή.
62. Να επαινείς την ελπίδα.
63. Να μισείς την διαβολή.
64. Να αποκτάς κάτι δίκαια.
65. Τίμα τους αγαθούς.
66. Γνώριζε τον κριτή σου.
67. Να είσαι εγκρατής στη συνουσία.[6]
68. Να πιστεύεις στην τύχη.
69. Να μην βάζεις εγγύηση.
70. Να διαλέγεσαι απλά.
71. Να κάνεις παρέα με τους όμοιούς σου.
72. Να ελέγχεις τις δαπάνες σου.
73. Τα αγαθά σου να τα χαίρεσαι.
74. Να υπολήπτεσαι την αίσθηση της ντροπής.
75. Να εκπληρώνεις τη χάρη.
76. Να εύχεσαι την ευτυχία.
77. Στέργε την τύχη.
78. Άκουγε και βλέπε.
79. Να επιδιώκεις όσα μπορείς να αποκτήσεις.
80. Να μισείς την έριδα.
81. Να απεχθάνεσαι το όνειδος.
82. Να συγκρατείς τη γλώσσα σου.
83. Να αποκρούεις την ύβρη.
84. Κρίνε δίκαια.
85. Χρησιμοποίησε τα χρήματά σου.
86. Δίκαζε αδωροδόκητος.
87. Να κατηγορείς μόνο τον παρόντα.
88. Μίλα με γνώση.
89. Μη στηρίζεσαι στη βία.
90. Ζήσε δίχως λύπη.
91. Να συναναστρέφεσαι με πραότητα.
92. Να φέρεις σε πέρας όσα κάνεις, χωρίς να δειλιάζεις.
93. Να είσαι φιλόφρων με όλους.
94. Μην καταριέσαι τους γιους σου.
95. Να εξουσιάζεις τη γυναίκα σου.
96. Κάνε καλό στον εαυτό σου.
97. Γίνε ευπροσήγορος.
98. Να απαντάς την κατάλληλη στιγμή.
99. Κοπίαζε ενδόξως.
100. Πράττε χωρίς να μετανιώνεις.
101. Αν κάνεις λάθος, μετανόησε.
102. Συγκράτησε το βλέμμα σου.
103. Να αποφασίζεις την ώρα που πρέπει.
104. Πράττε σύντομα.
105. Την φιλία φύλαγε.
106. Να νιώθεις ευγνωμοσύνη.
107. Επιδίωκε την ομόνοια.
108. Κρύβε το άρρητο.
109. Να φοβάσαι την εξουσία.
110. Να επιδιώκεις το ωφέλιμο.
111. Να αποδέχεσαι την συγκυρία.
112. Διάλυε τις έχθρες.
113. Να αποδέχεσαι τα γηρατειά.
114. Μην καυχιέσαι για τη ρώμη σου.
115. Να λες ευσεβή λόγια.
116. Να αποφεύγεις την απέχθεια.
117. Πλούτιζε δίκαια.
118. Ό,τι αποφάσισες μην το παρατάς.
119. Να μισείς την κακία.
120. Να διακινδυνεύεις με φρονιμάδα.
121. Να μην σε κουράζει η μάθηση.
122. Μην παύεις να είσαι φειδωλός.
123. Τους χρησμούς θαύμαζε.
124. Αγάπα όσους τρέφεις.
125. Μην φιλονικείς με τον απόντα.
126. Να σέβεσαι τον γηραιότερο.
127. Δίδασκε τον νεότερο.
128. Μην έχεις εμπιστοσύνη στον πλούτο.
129. Να ντρέπεσαι τον εαυτό σου.
130. Μην κάνεις την αρχή σε βρισιές.
131. Να στεφανώνεις τους προγόνους σου.[7]
132. Να πεθαίνεις για την πατρίδα.
133. Μην είσαι δυσαρεστημένος με τη ζωή σου.
134. Μην γελάς σε βάρος νεκρού.
135. Να συμπάσχεις με τον άτυχο.
136. Να κάνεις χάρες δίχως να ζημιώνεις.
137. Μην λυπάσαι για όλα.
138. Να αποκτάς παιδιά από σύζυγο ευγενικής καταγωγής.[8]
139. Μην δίνεις υπόσχεση σε κανέναν.
140. Μην αδικείς τους νεκρούς.
141. Να αποδέχεσαι την ευεργεσία ως θνητός.
142. Μην εμπιστεύεσαι την τύχη.
143. Ως παιδί να είσαι κόσμιος, ως νέος εγκρατής, ως μεσήλικας δίκαιος, ως γέρος γνωστικός και την ώρα του θανάτου μην λυπάσαι.

[1] Η φράση στο πρωτότυπο γαμεῖν μέλλε μπορεί να σημαίνει εξίσου «μην βιάζεσαι να παντρευτείς» σε μια περίφημη επίδειξη δελφικής αμφισημίας!
[2] Η αναφορά στην εστία σχετίζεται ταυτόχρονα και με την έννοια του σεβασμού στον οίκο, το σπίτι, την οικογένεια, αλλά και τη θεότητα της εστίας του σπιτιού, την θεά Εστία.
[3] Εννοείται η θεία πρόνοια.
[4] Δηλαδή λαμβάνοντας υπόψη τους νόμους των θεών, αλλά και ότι οι θεοί επιβλέπουν την απόδοση του δικαίου. Αυτή είναι η λεπτή διαφορά της φράσης από την εντολή "κρίνε δίκαια" παρακάτω.
[5] Η αμοιβαία ευεργεσία ως βάση για το χτίσιμο κοινωνικών σχέσεων.
[6] Αυτή φαίνεται να είναι η πραγματική σημασία της εντολής (αν κρίνουμε από τις εντολές ὀφθαλμοῦ κράτει και ἡβῶν ἐγκρατής) και όχι η διατήρηση του γάμου, όπως συνήθως μεταφράζεται.
[7] Δηλαδή να τους τιμάς λατρευτικά με τελετές.
[8] Η φράση υποδεικνύει την καταγωγή των ρητών από την αρχαϊκή εποχή, όταν και έζησαν οι Σοφοί, αφού αντανακλά την έγνοια της αριστοκρατίας, σε μια εποχή υψηλής παιδικής θνησιμότητας, να δημιουργηθούν συμμαχίες με άλλες αριστοκρατικές οικογένειες, προκειμένου να εξασφαλιστεί η παραγωγή απογόνων: ενός τουλάχιστον γιου για την διασφάλιση της συνέχειας του οίκου και μιας θυγατέρας για το χτίσιμο σχέσεων με άλλους οίκους (και για την προίκα που μπορούσε να φέρει). Το ρητό, ωστόσο, είναι φανερό ότι ξεκόπηκε από τα αρχικά κοινωνικά του συμφραζόμενα και απέκτησε πιο γενικό νόημα.

Σωσιάδου τῶν ἑπτὰ σοφῶν ὑποθῆκαι.Ἕπου θεῷ. Νόμῳ πείθου. Θεοὺς σέβου. Γονεῖςαἰδοῦ. Ἡττῶ ὑπὸ δικαίου. Γνῶθι μαθών. Ἀκούσας νόει.Σαυτὸν ἴσθι. Γαμεῖν μέλλε. Καιρὸν γνῶθι. Φρόνειθνητά. Ξένος ὢν ἴσθι. Ἑστίαν τίμα. Ἄρχε σεαυτοῦ.Φίλοις βοήθει. Θυμοῦ κράτει. Φρόνησιν ἄσκει. Πρόνοιαν τίμα. Ὅρκῳ μὴ χρῶ. Φιλίαν ἀγάπα. Παιδείαςἀντέχου. Δόξαν δίωκε. Σοφίαν ζήλου. Καλὸν εὖ λέγε.Ψέγε μηδένα. Ἐπαίνει ἀρετήν. Πρᾶττε δίκαια. Φίλοιςεὐνόει. Ἐχθροὺς ἀμύνου. Εὐγένειαν ἄσκει. Κακίας ἀπέχου. Κοινὸς γίνου. Ἴδια φύλαττε. Ἀλλοτρίων ἀπέχου.Ἄκουε πάντα. Εὔφημος ἴσθι. Φίλῳ χαρίζου. Μηδὲνἄγαν. Χρόνου φείδου. Ὅρα τὸ μέλλον. Ὕβριν μίσει.Ἱκέτας αἰδοῦ. Πᾶσιν ἁρμόζου. Υἱοὺς παίδευε. Ἔχωνχαρίζου. Δόλον φοβοῦ. Εὐλόγει πάντας. Φιλόσοφος γίνου.Ὅσια κρῖνε. Γνοὺς πρᾶττε. Φόνου ἀπέχου. Εὔχου δυνατά. Σοφοῖς χρῶ. ῏Ηθος δοκίμαζε. Λαβὼν ἀπόδος.Ὑφορῶ μηδένα. Τέχνῃ χρῶ. Ὃ μέλλεις͵ δός. Εὐεργεσίαςτίμα. Φθόνει μηδενί. Φυλακῇ πρόσεχε. Ἐλπίδα αἴνει.Διαβολὴν μίσει. Δικαίως κτῶ. Ἀγαθοὺς τίμα. Κριτὴνγνῶθι. Γάμους κράτει. Τύχην νόμιζε. Ἐγγύην φεῦγε.Ἁπλῶς διαλέγου. Ὁμοίοις χρῶ. Δαπανῶν ἄρχου. Κτώμενος ἥδου. Αἰσχύνην σέβου. Χάριν ἐκτέλει. Εὐτυχίανεὔχου. Τύχην στέργε. Ἀκούων ὅρα. Ἐργάζου κτητά. Ἔρινμίσει. Ὄνειδος ἔχθαιρε. Γλῶτταν ἴσχε. Ὕβριν ἀμύνου.Κρῖνε δίκαια. Χρῶ χρήμασιν. Ἀδωροδόκητος δίκαζε.Αἰτιῶ παρόντα. Λέγε εἰδώς. Βίας μὴ ἔχου. Ἀλύπωςβίου. Ὁμίλει πρᾴως. Πέρας ἐπιτέλει μὴ ἀποδειλιῶν.Φιλοφρόνει πᾶσιν. Υἱοῖς μὴ καταρῶ. Γυναικὸς ἄρχε.Σεαυτὸν εὖ ποίει. Εὐπροσήγορος γίνου. Ἀποκρίνου ἐνκαιρῷ. Πόνει μετ΄ εὐκλείας. Πρᾶττε ἀμετανοήτως. Ἁμαρτάνων μετανόει. Ὀφθαλμοῦ κράτει. Βουλεύου χρόνῳ.Πρᾶττε συντόμως. Φιλίαν φύλαττε. Εὐγνώμων γίνου.Ὁμόνοιαν δίωκε. Ἄῤῥητον κρύπτε. Τὸ κρατοῦν φοβοῦ.Τὸ συμφέρον θηρῶ. Καιρὸν προσδέχου. Ἔχθρας διάλυε.Γῆρας προσδέχου. Ἐπὶ ῥώμῃ μὴ καυχῶ. Εὐφημίαν ἄσκει.Ἀπέχθειαν φεῦγε. Πλούτει δικαίως. Δόξαν μὴ λεῖπε.Κακίαν μίσει. Κινδύνευε φρονίμως. Μανθάνων μὴ κάμνε.Φειδόμενος μὴ λεῖπε. Χρησμοὺς θαύμαζε. Οὓς τρέφεις͵ἀγάπα. Ἀπόντι μὴ μάχου. Πρεσβύτερον αἰδοῦ. Νεώτερον δίδασκε. Πλούτῳ ἀπίστει. Σεαυτὸν αἰδοῦ. Μὴἄρχε ὑβρίζειν. Προγόνους στεφάνου. Θνῆσκε ὑπὲρ πατρίδος. Τῷ βίῳ μὴ ἄχθου. Ἐπὶ νεκρῷ μὴ γέλα. Ἀτυχοῦντι συνάχθου. Χαρίζου ἀβλαβῶς. Μὴ ἐπὶ παντὶ λυποῦ. Ἐξ εὐγενῶν γέννα. Ἐπαγγέλλου μηδενί. Φθιμένους μὴ ἀδίκει. Εὖ πάσχε ὡς θνητός. Τύχῃ μὴ πίστευε.Παῖς ὢν κόσμιος ἴσθι͵ ἡβῶν ἐγκρατής͵ μέσος δίκαιος͵πρεσβύτης εὔλογος͵ τελευτῶν ἄλυπος.

Πηγή