Η τρίτη χρονικά Απολογία Σωκράτους γράφεται το 344 μ.Χ. από τον Σοφιστή Λιβάνιο στην Αντιόχεια. Κύρια πηγή3 για την παρούσα έρευνα αποτελεί η Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα, όχι γιατί είναι η χρονικά πρώτη, άλλα διότι ο Πλάτων ήταν στην δίκη παρών.
Αντίθετα τότε, το 399 π.Χ., ο Ξενοφών απουσιάζει σε εκστρατεία στην Μικρά Ασία και συγγράφει την Απολογία Σωκράτους 39 χρόνια μετά την δίκη βάσει αφηγήσεων. Ως πηγές για την δίκη χρησιμοποιούνται όμως και οι γενικές πηγές, δηλαδή τα αντικείμενα, τα έγγραφα, οι πάπυροι και οι επιγραφές που παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες σχετικές με το πώς διεξαγόταν η ποινική ή αστική δίκη στην Αθήνα.
Η διαφορά λοιπόν της παρούσας μελέτης έγκειται σε αυτό, ότι, ενώ υπάρχουν πολλά έργα που γενικά περιγράφουν την διαδικασία της απονομής της δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα και Ελλάδα, και πλείστα άλλα που αναπτύσσουν μια γενική φιλοσοφική, κοινωνική, ηθική προβληματική απτόμενη της δίκης, εκλείπει ωστόσο ή συστηματική και με σαφήνεια παρουσίαση της δίκης, όπως ακριβώς αυτή διεξάγεται στην Αθήνα το 399 π.Χ. με βάση τις πρωτογενείς και δευτερογενείς, τις ειδικές και γενικές πηγές. Ό συνδυασμός των πληροφοριών των πηγών αποσκοπεί εδώ στην σαφή παρουσίαση της δίκης του Σωκράτή βάσει του αττικού δικονομικού δικαίου. Όπου κρίνεται απολύτως αναγκαίο, γίνεται αναφορά και σε άλλα ζητήματα, είτε σε νομικά ζητήματα άσχετα προς την δίκη ή σε κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά ζητήματα σχετικά με την δίκη. Αυτές οι αναφορές γίνονται πάντως κυρίως σε υποσημειώσεις, ώστε να μην χάση ό αναγνώστης την ευκαιρία να δη «ζωντανά» πώς εξελίχθηκε από την αρχή μέχρι το τέλος ή πιο συγκλονιστική δίκη όλων των εποχών4.
Α. Μία προγενέστερη «δίκη»
Πριν ο Σωκράτής έρθει αντιμέτωπος με την Ηλιαία των 50Ί5 δικαστών (Αθηναίων πολιτών) το 399 π.Χ., μία άλλη «οιονεί» δίκη διεξάγεται κατά του Σωκράτη το 403 π.Χ. ενώπιον δύο εκ των Τριάκοντα, που κυβερνούν τότε στην Αθήνα.
Συγκεκριμένα, ένας νέος νόμος, τον όποιο εισηγούνται ο Κριτίας (μαθητής του Σωκράτη) και ο Χαρικλής, απαγορεύει την διδασκαλία της τέχνης λόγων, δηλαδή την διδασκαλία της ικανότητας για λογική συζήτησή. Κριτίας και Χαρικλής καλούν στην συνέχεια τον Σωκράτή ενώπιον τους και του ανακοινώνουν την απόφαση τους: «Απαγορεύεται να συνομιλής με νέους»6. Του λένε μάλιστα να μην συνέχιση τον χαρακτηριστικό τρόπο φιλοσοφικής διδασκαλίας, μολονότι ο Κριτίας ως μαθητής του Σωκράτη έχει επωφεληθή από αυτήν (ίσως γι’ αυτό ο Κριτίας είναι ο ένας που πρότεινε τον νόμο αυτό).
Ως εδώ νομικά διαφαίνονται τουλάχιστον δύο σημεία άξια περαιτέρω προσοχής. Πρώτον, σε αντίθεση με την χρονικά επόμενη περίοδο, αυτή της δημοκρατίας, κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της Αθήνας από τους Τριάκοντα επιβάλλεται χωρίς ιδιαίτερη νομική διαδικασία από τους ίδιους τους νομοθέτες που λειτουργούν και ως εκτελεστική και ως δικαστική εξουσία, από τον Κριτία και τον Χαρικλή, στον Σωκράτή να μην συναναστρέφεται με νέους (πρώτη εντολή) και να μην συνέχιση τον τρόπο διδασκαλίας του (δεύτερη εντολή).
Δεύτερον, ενώ η δεύτερη εντολή βασίζεται στον νόμο που μόλις εξεδόθη, ή πρώτη εντολή περιορίζει το «ατομικό δικαιωμα» του Σωκράτή να συναναστρέφεται με τους νέους. Επιβάλλεται με την πρώτη εντολή δηλαδή στον Σωκράτή ένας «περιοριστικός όρος», να μην συναναστρέφεται με τους νέους, ο Οποίος δεν έχει απ’ ευθείας έρεισμα στον νόμο που απαγορεύει την διδασκαλία της τέχνης λόγων. Ό Σωκράτής θα μπορούσε να τηρή τον νόμο, να μην διδάσκη την τέχνη λόγων, άλλα να ομιλή για άλλα θέματα με τους νέους. Με την απόφαση αυτή των Κριτία και Χαρικλή επιβάλλεται με τρόπο παράνομο7 στον Σωκράτη να μην όμιλή με τους νέους για κανένα θέμα. Η επιβολή «ποινής» χωρίς νόμο σήμερα θεωρείται παράνομη και αντισυνταγματική. Στην Αθήνα των Τριάκοντα (αλλά και στην δημοκρατική Αθήνα8) είναι ένα πραγματικό και νομικό γεγονός, το όποιο βίωσε ό ‘ίδιος ό Σωκράτης.
Σχετικά με την δεύτερη εντολή λεκτέα τα ακόλουθα: Είναι απλώς μια «ανακοίνωση» προς τον Σωκράτή, με ιδιάζουσα βαρύτητα μεν, άλλα νομότυπη και χωρίς να έμπεριέχη ποινή. Εξειδικεύοντας το περιεχόμενο του νόμου ως εκτελεστική και δικαστική εξουσία οι δύο εκ των Τριάκοντα τον διατάζουν να μην συνέχιση τον τρόπο διδασκαλίας του. Ό Ξενοφών ισχυρίζεται μάλιστα9, ότι ό νόμος ψηφίστηκε ειδικά για τον Σωκράτη. Ωστόσο ποινή για πράξεις του παρελθόντος οι Τριάκοντα δεν επιβάλλουν στον Σωκράτη.
Δύο ακόμα σημεία που χρήζουν προσοχής και επισήμανσης προκύπτουν από τον διάλογο που είχε ό Σωκράτης με τους «δικαστές» του, τον Κριτία και τον Χαρι-κλή.
Σωκράτης: Μπορώ να σας ρωτήσω, σε περίπτωση που δεν καταλαβαίνω κάποιο από τα σημεία των απαγορεύσεων σας;
Κριτίας10: Μπορείς.
Νομικά ή αξία της απάντησης του Κριτία είναι η εξής: Ό Σωκράτης έχει το «δικαιωμα της ακρόασης». Και στην δίκη είχε το δικαιωμα της απολογίας, άρα εδώ οι Τριάκοντα επιδεικνύουν πνεύμα «δημοκρατικότητας». Ίσως ρόλο να παίζη το γεγονός ότι ο Σωκράτης είναι ήδη 66 ετών, αξιοσέβαστος πολίτης και δάσκαλος του Κριτία.
Σωκράτης: Εγώ λοιπόν είμαι έτοιμος να υπακούσω στους νόμους. Άλλα yià va μην κάνω εξ αγνοίας καμμιά παρανομία κατά λάθος, θέλω καθαρά να μάθω από σας αυτό. Νομίζετε ότι ή τέχνη λόγων, από την οποία με διατάζετε να απέχω, ενυπάρχει στα ορθώς λεγόμενα ή στα μη ορθώς; Γιατί, αν ενυπάρχη στα ορθώς λεγόμενα, τότε μου λέτε να αποφεύγω να μιλώ ορθώς· αν ενυπάρχη στα μη ορθώς λεγόμενα, τότε μου λέτε να προσπαθήσω να ομιλώ ορθώς.
Χαρικλής (οργισμένα): Επειδή βρίσκεσαι σε αγνοία, Σωκράτη, θα σου το πουμε σε γλώσσα πιο απλή, για να το καταλάβης. Σου απαγορεύουμε να συνδιαλέγεσαι με τους νέους καθ’ Ολοκληρίαν.
Ο Σωκράτης ρωτάει για την ηλικία «των νέων» και Ο Χαρικλής απαντάει: «Οι μέχρι τριάντα ετών άνθρωποι, επειδή αυτοί δεν επιτρέπεται να γίνουν βουλευτές, γιατί δεν έχουν ακόμα φρόνηση». Ό Σωκράτης ρωτάει τέλος, αν θα πρέπει να απέχη και από τα αγαπημένα του θέματα «περί του δικαιου, του θείου και των άλλων τοιούτων».
Χαρικλής: Και βέβαια ναι, και από τους βουκόλους επίσης. Αλλιώς κι εσύ θα βρης τα βόδια σου (εννοεί τους μαθητές του) λιγότερα.
Αυτή ή σύντομη δίκη κλείνει με μια απειλή, η οποία σχετίζεται με παλαιότερη δήλωση του Σωκράτη κατά των συστηματικών φόνων από τους Τριάκοντα11. Δεν γνωρίζουμε εάν επιβλήθηκε άλλη ποινή στον Σωκράτη έως το 399 Π.Χ., αν και εικάζουμε ότι ο Σωκράτης μάλλον θα παραβίασε τον νόμο και την «δικαστική απόφαση». Νομικά αυτή η «δίκη» μπορεί να αποτελέση μέτρο σύγκρισης για την γνωστή δίκη. Εδώ έχουμε μια ελλιπή διαδικασία και ένα επιεικέστατο μέτρο, στην δίκη έχουμε μια νομότυπη διαδικασία, λείπουν όμως η σύνεση και η επιείκεια των δημοκρατών δικαστών Αθηναίων πολιτών.
Β. Ή υποβολή των γραπτών κατηγοριών στον άρχοντα – βασιλέα, ή ανάκριση ενώπιον του άρχοντα – βασιλέα και ή παραπομπή του Σωκράτη σε δίκη ενώπιον της Ηλιαίας
α. Ο Μέλητος προσκαλεί τον Σωκράτη σε δίκη και υποβάλει γραπτές κατηγορίες στον άρχοντα – βασιλέα
Στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ. κάθε Αθηναίος πολίτης επιτρεπόταν να μηνύη οποίον θεωρούσε παραβάτη νόμων του ποινικού δικαιου για δημόσια αδικήματα.
Η γραφή λεγόταν και μήνυση, διότι αφορούσε σε ένδικο μέσο που ασκούνταν για δημόσια αδικήματα. Για να γίνη κατανοητό, Ότι δεν είναι δυνατή η αντιστοιχία15 με το σημερινό ελληνικό δίκαιο, αναφέρουμε το έξης χαρακτηριστικό: Για φόνους ασκείτο η δίκη φόνου16. Ο φόνος θεωρείτο αδίκημα17 που έθιγε μόνο τους συγγενείς του φονευθέντος και όχι όλη την πολιτεία, πράγμα νομικά αδιανόητο σήμερα. Η γραφή λοιπόν εναντίον του Σωκράτη δίνει μια διάσταση δημοσίου ενδιαφέροντος, ώστε να θεωρηθή δτι αύτη ή υπόθεση αφορά όλους τους Αθηναίους.
Νομικά ή κατηγορία (γραφή) περιλαμβάνει δύο επιμέρους κατηγορίες (γραφές).
Ως προς rò περιεχόμενο, ή πρώτη κατηγορία είναι δτι 0 Σωκράτης δεν πιστεύει στους θεούς των Αθηναίων και ότι εισάγει νέες θεότητες. Ό Σωκράτης δεν κατηγορείται ως άθεος, άλλα ως υβριστής18, γιατί εισάγει στην Αθήνα άλλες θεότητες19. Αυτή η κατηγορία (γραφή ύβρεως)πάσχει νομικά κατά το περιεχόμενο της, διότι δεν προσδιορίζει συγκεκριμένες πράξεις, με τις όποιες ο Σωκράτης διαταράσσει την θρησκευτική τάξη της Αθήνας, ούτε πότε και που συνέβησαν αυτά που προσάπτονται ως κατηγορία στον Σωκράτη20.
Ως προς τον νομικό τύπο, η πρώτη κατηγορία νομίμως υποβάλλεται ως γραφή ύβρεως στον άρχοντα – βασιλέα, διότι αυτός είναι ο αποκλειστικά αρμόδιος ανακριτής για γραφές θρησκευτικών αδικημάτων21.
Ως προς το περιεχόμενο, η δεύτερη κατηγορία είναι ότι ο Σωκράτης διαφθείρει τους νέους. Tί ακριβώς σημαίνει «διαφθορά των νέων»;
Υποστηρίζεται ότι η διαφθορά σχετίζεται με την ομοφυλοφιλία22, ωστόσο η άποψη αυτή είναι ορθό να ειδωθή υπό το πρίσμα των συγκεκριμένων συνθηκών και ηθών της εποχής23, άλλα και των συγκεκριμένων αντίθετων μαρτυριών24. Συμπεραίνουμε από το σύνολο της Απολογίας, ότι η διαφθορά σχετιζόταν με το ότι ο Σωκράτης ήταν σοφιστής. Καταλήγουμε μάλιστα στο συμπέρασμα, ότι υπάρχει ασάφεια, γι’ αυτό ο Σωκράτης απολογείται και ως προς το ότι είναι σοφιστής. Και στην δεύτερη κατηγορία εντοπίζουμε νομική πλημμέλεια ως προς το περιεχόμενο, διότι δεν προσδιορίζονται συγκεκριμένες πράξεις, τόπος και χρόνος του -υποτιθέμενου- αδικήματος του δράστη, του Σωκράτη, ενώ ούτε το αδίκημα εξειδικεύεται. Ως προς τον νομικό τύπο, εάν θεωρήσουμε ότι η διαφθορά των νέων ως δεύτερη κατηγορία πηγάζει από και εντάσσεται στην πρώτη κατηγορία25, τότε μπορούμε να δεχθούμε ότι η γραφή ύβρεως και ακολασίας που υπέβαλε ο Μέλητος ενώπιον του άρχοντα – βασιλέα κατά του Σωκράτη ήταν 100% νομότυπη, διότι η κατηγορία (η γραφή) υπό την εκδοχή αυτή είναι μία: ύβρις. Η άποψη αυτή δεν φαίνεται πειστική, ιδίως αν κάποιος διάβαση προσεκτικά την διατύπωση της κατηγορίας και τα λόγια του Σωκράτη (γραφή ύβρεως και ακολασίας) τόσο στην Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα όσο και του Ξενοφώντα και του Λιβάνιου.
Εάν θεωρήσουμε ότι η διαφθορά των νέων ως δεύτερη κατηγορία έχει αυτοτελή υπόσταση (αυτό είναι μάλλον και το ορθό), τότε αποδεχόμαστε ότι οι γραφές είναι δύο. Και το νομικό ερώτημα που ανακύπτει είναι το εξής: Είναι αρμόδιος ο άρχων – βασιλεύς να δικάση, να ανακρίνη το αδίκημα της ακολασίας26;
Φαίνεται πιθανό ότι από τον Μέλητο νόμιμα υποβάλλεται στον αρμόδιο (άρχοντα – βασιλέα) η γραφή ακολασίας, εάν θεωρούνταν ότι είναι και αυτό το αδίκημα (η ακολασία ή η σοφιστεία που οδηγεί στην ακολασία) συναφές με την θρησκευτική τάξη της πάλης (πράγμα όχι και τόσο απίθανο)27.
θ. Ή διαδικασία ενώπιον του άρχοντα -βασιλέα και ή παραπομπή του Σωκράτη σε δίκη
Τί ακριβώς συμβαίνει λοιπόν με τον Μέλητο και τον Σωκράτη ενώπιον του άρχοντα – βασιλέα;
Κατά πρώτον, ο Μέλητος έχει υποβάλει εγγράφως στον άρχοντα – βασιλέα τις γραφές ύβρεως και ακολασίας. Στην συνέχεια ο άρχοντας – βασιλεύς εφαρμόζοντας τον αττικό νόμο καλεί (μετά την πρόσκλησιν και πριν την δικάσιμο) τον κατήγορο και τον κατηγορούμενο στηνβασίλειον στοάν, για να τους ανακρίνη και να αποφασίση, εάν θα παραπέμψη την υπόθεση στην Ηλιαία ή οχι28.
Ο Μέλητος ορκίζεται (προωμοσία) ότι διατυπώνει την κατηγορία με αλήθεια και σύμφωνα με την συνείδηση του. Αμέσως μετά ο Σωκράτης ορκίζεται ότι δεν αδικεί (αντωμοσία)29. Υποβάλλει την αντιγραφή, δηλαδή την έγγραφη απολογία του στον ανακριτή. Το περιεχόμενο αυτής δεν μας σώζεται. Βάσιμα όμως μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το περιεχόμενο αυτής αντιστοιχεί κατά περίληψη στο περιεχόμενο της απολογίας του Σωκράτη, όπως αυτή μας σώζεται στο ομώνυμο κείμενο του Πλάτωνα.
Μετά ο ανακριτής υποβάλλει ερωτήσεις και στον Μέλητο και στον Σωκράτη, για να διακριβώση την αλήθεια των ισχυρισμών των δύο αντιδίκων30.
Αφού λοιπόν τηρείται η νόμιμη διαδικασία31, ο άρχων-βασιλεύς αποφασίζει την παραπομπή (εισαγωγή) του Σωκράτη σε δίκη ενώπιον της Ηλιαίας των 501.
Οι νομικές πλημμέλειες ως προς το περιεχόμενο των γραφών δεν εμποδίζουν, παρ’ όλα αυτά τον αρμόδιο ανακριτή (άρχοντα-βασιλέα) να παραπέμψη (εισάγη) την υπόθεση στο ακροατήριο του τμήματος των 501 της Ηλιαίας.
Το με ποιό κριτήριο δεν παραπέμπει την υπόθεση στην Ολομέλεια των 6000 Αθηναίων πολιτών της Ηλιαίας δεν το γνωρίζουμε32. Η σπουδαιότητα της υπόθεσης είναι ένα κριτήριο, άλλα μάλλον όχι το μοναδικό, και σίγουρα όχι αυτό που έπαιξε ρόλο στην απόφαση του άρχοντα-βασιλέα για την παραπομπή της υπόθεσης του Σωκράτη στο τμήμα των 501 της Ηλιαίας.
Η γραφή και η αντιγραφή αντιγράφονται από ειδικό υπάλληλο (γραμματέα) και τοποθετούνται μέσα στον εχίνο, έναν ειδικό αμφορέα, που θα ανοιχθή πλέον μόνο στην δίκη.
Ο άρχων-βασιλεύς ορίζει την «τακτική δικάσιμο» (προγραφεί), την ήμερα που θα διεξαχθή η δίκη σε ήμερα που να απέχη τουλάχιστον33 πέντε ήμερες μετά την πρόσκλησιν, καθώς και τον τόπο, ανακοινώνοντας τα στον Μέλητο και τον Σωκράτη, και τα στοιχεία αυτά (τόπος, ήμερα, ονόματα διαδίκων) αναγράφονται στο πινάκιο34, του οποίου η ονομασία στην Αθήνα του 399 π.Χ. υποδηλώνει, ανάμεσα στα άλλα, άκρι6ώς το ίδιο με αυτό που υποδηλώνει και στα σημερινά αθηναϊκά δικαστήρια, στην Αθήνα του 2000 μ.Χ.
Μέχρι την έναρξη της δίκης ο Σωκράτής είναι ελεύθερος χωρίς περιοριστικούς όρους.
Γ. Η πρώτη φάση της διαδικασίας
α. Η σύνθεση της Ηλιαίας που κληρώνεται να δικάση τον Σωκράτη
Είμαστε τώρα πια στην ήμερα που θα διεξαχθή η δίκη. Το αττικό δικονομικό δίκαιο υποχρεώνει το κάθε τμήμα των 501 της Ηλιαίας να αρχίζη την συνεδρίαση του, μόλις χαράζει, μόλις ανατέλλει ο ήλιος. Μέχρι, το αργότερο, την δύση του ηλίου35 πρέπει να έχει ολοκληρωθή η διαδικασία και να έχει εκδοθή η απόφαση36. Γι’ αυτό υπάρχει η κλεψύδρα37, ώστε να ελέγχεται ο μέγιστος χρόνος ομιλίας των αντιδίκων και να μπορούν οι δικαστές το βράδυ να κοιμηθούν ήσυχοι, ότι δεν υπάρχει εκκρεμότητα ενώπιον της δικαιοσύνης.
Χρονικά ή δίκη διεξάγεται το 399 π.Χ., όταν ο Σωκράτης είναι 70 ετών. Τοπικά δεν γνωρίζουμε σε ποιο χώρο της αθηναϊκής αγοράς διεξάγεται η δίκη. Εάν μεταφερόμασταν τότε στην Αθήνα με την μηχανή του χρόνου, σίγουρα θα μαθαίναμε που γίνεται η δίκη, γιατί φαίνεται ότι είναι ένα πολύ γνωστό γεγονός εκείνες τις ήμερες για τους Αθηναίους. Πολύς κόσμος έχει συγκεντρωθή γύρω από τον χώρο του δικαστηρίου. Είναι πιθανόν ο χώρος αυτός να είναι ή Στοά Ποικίλη38, το Ωδείον του Περικλή39 ή το θέατρο του Διονύσου.40 Εικάζουμε ότι ήταν το θέατρο του Διονύσου, γιατί ο Σωκράτης λέει «ανέβηκα στο δικαστήριο»41. Άρα το δικαστήριο ήταν ψηλά42, όπως είναι το θέατρο του Διονύσου43.
Πρώτα όμως σε άλλο χώρο γίνεται η κλήρωση των δικαστών, για να σχηματιστή την ίδια μέρα που διεξάγεται η δίκη του Σωκράτη η σύνθεσητου δικαστηρίου. Υποψήφιοι είναι όλοι οι Αθηναίοι πολίτες που έχουν συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας τους44. Από κάθε φυλή από τις 1045εκλέγονται 50 δικαστές και ένας, ώστε να αποφεύγεται το ενδεχόμενο της ισοψηφίας.
Η κλήρωση διεξάγεται προς αποφυγή δωροδοκιών ή επηρεασμού των δικαστών46 από το πρωί και σε απόσταση από το δικαστήριο47.
Πώς γίνεται ή κλήρωση;
Οι εφευρετικοί Αθηναίοι χρησιμοποιούν το κληρωτήριο, το οποίο χειρίζονται οι εννέα άρχοντες48, όχι οι Έντεκα, οι οποίοι είναι πάντως οι αρμόδιοι για την ομαλή διεξαγωγή της δίκης του Σωκράτη, άλλα και κάθε δίκης στην Αθήνα49.
Η κλήρωση ξεκινά. Η ώρα είναι 7 το πρωί50.
Όπως περιγράφεται και στην εικόνα51του κληρωτηρίου, ένας – ένας οι Αθηναίοι κληρώνονται από κάθε μία από τις 10 φυλές, για να δικάσουν τον Σωκράτη. Οι κληρωθέντες λαμβάνουν αμέσως μετά την κλήρωση τους την βακτηρία52 και το σύμβολο, με το όποιο αποδεικνύουν ότι κληρώθηκαν από τους αρμόδιους υπάλληλους που διενεργούν την κλήρωση.
Η κλήρωση αποπερατώνεται μέσα σε θόρυβο και αναταραχή και οι τελευταίοι κληρωθέντες έχουν περπατήσει από τον χώρο του κληρωτηρίουπρος το δικαστήριο, προς το θέατρο του Διονύσου.
Ο πρόεδρος (άρχων-βασιλεύς) ορίζει 10 δικαστές53, έναν από κάθε φυλή, στους οποίους αναθέτει ειδικά καθήκοντα. Ο ένας ονομάζεται «εφ’ ύδωρ». Είναι αυτός που χειρίζεται την κλεψύδρα. Τέσσερεις είναι οι ψηφολέκτες, και οι υπόλοιποι πέντε επιφορτίζονται να παρακολουθούν τους προηγούμενους.
Έξω από τα κιγκλιδώματα και τους δρύφακτους55 είναι συγκεντρωμένο πλήθος κόσμου που καθίστανται ακροατές56. Δεν είναι δυνατόν να χωρέσουν όλοι. Γι’ αυτό, αν και η δίκη είναι δημόσια57, εισέρχονται στον χώρο του δικαστηρίου -εικάζουμε- οι διάδικοι, οι υποστηρικτές που οι διάδικοι φέρνουν και οι δικαστές.
Οι 501 άνδρες Αθηναίοι πολίτες, δικαστές της Ηλιαίας είναι πλέον έτοιμοι στις θέσεις τους να δικάσουν τον Σωκράτη. Η ώρα είναι 10 το πρωί.
β. Η έναρξη της δίκης και ή απαγγελία της κατηγορίας από τον Μέλητο
Εκτός από τους κληρωθέντες δικαστές, έχουν πάρει τις θέσεις τους και οι άλλοι παράγοντες της δίκης. Στην μέση «της έδρας» του δικαστηρίου κάθεται ο πρόεδρος της δίκης, ήτοι ο άρχων-βασιλεύς που αποφάσισε ως ανακριτής να παραπέμψη τον Σωκράτη σε δίκη ενώπιον του παρόντος τμήματος της Ηλιαίας. Μπροστά του έχει τον εχίνο. Αριστερά του (εικάζουμε) κάθεται ο γραμματέας και μπροστά του έχει τα οικεία βιβλία, στα οποία πρόκειται να αναγραφή την απόφαση του δικαστηρίου, και ο κήρυκας. Δεξιά του (εικάζουμε) κάθονται οι Έντεκα, αρμόδιοι και για την ομαλή διεξαγωγή της δίκης, και για την σύλληψη του Σωκράτη, αν καταδικαστή, και για την εκτέλεση της θανατικής ποινής, αν καταδικαστή σε θανατική ποινή.
Μπροστά από αυτούς βρίσκεται το βήμα58 και δεξιά (εικάζουμε), όπως κοιτάζει ο διάδικος, βρίσκεται η κλεψύδρα και ο «εφ’ ύδωρ» που έχει γεμίσει τον πάνω αμφορέα ήδη με νερό ως απάνω59 και ελέγχει την ροή του νερού κατά τις εντολές του προέδρου. Πάνω στον αμφορέα αναγράφεται η λέξη ΑΝΤΙΟΧΙΔΟΣ. Αυτό συμβαίνει, διότι το 399 π.Χ. ή φυλή Αντιοχίς είναι η πρυτανεύουσα στην Αθήνα60.
Ο πρόεδρος κηρύσσει μέσω του κήρυκα την έναρξη της δίκης (ο κήρυκας καλεί την γραφή)61. Ο πρόεδρος καλεί με νεύμα να εισέλθουν τα διάδικο μέρη και οι υποστηρικτές τους στον χώρο του δικαστηρίου. Ο γραμματέας με εντολή του προέδρου ανοίγει τον εχίνο και διαβάζει τηνγραφή και την αντιγραφή. Έτσι, μόνο τώρα για πρώτη φορά (θεωρητικά τουλάχιστον) οι 501 δικαστές αποκτούν γνώση για το ακριβές περιεχόμενο της κατηγορίας. Με τον τρόπο αυτό διαφυλάσσεται ή αντικειμενικότητα της διαδικασίας και των δικαστών, οι όποιοι δεν γνώριζαν εκ των προτέρων το ακριβές περιεχόμενο της κατηγορίας (ούτε γνώριζαν βέβαια αν θα κληρωθούν).
Ο πρόεδρος καλεί στο βήμα πρώτα62 τον κατήγορο, δηλαδή τον Μέλητο. Ο όρκος των δικαστών (στην αρχή του έτους ο ήλιαστικός όρκος) και των διαδίκων (κατά την προδικασία)63 έχουν ήδη δοθή. Όλα είναι έτοιμα. Ο πρόεδρος κάνει νόημα στον «εφ’ ύδωρ» να αφήση το νερό να ρεύση από την κλεψύδρα. Ξεκινά τώρα ουσιαστικά το πρώτο μέρος της δίκης, όπου κρίνεται η αθωότητα ή η ενοχή του Σωκράτη. Η ώρα είναι περίπου 10 το πρωί.
Ο Μέλητος αρχικά διατυπώνει την κατηγορία: «Σωκράτης αδικεί τους τε νέους διαφθείρων και θεούς ους ή πόλις νομίζει ου νομίζων, ετέρα δε δαιμόνια καινά. Σωκράτης αδικεί και περιεργάζεται ζητών τα τε υπό γης και ουράνια και τον ήττω λόγον κρείττω ποιών και άλλους τα αυτά ταύτα διδάσκων»64. Συνεχίζει αναφέροντας και αλλά τέτοια, την ακρίβεια των λόγων αυτών όμως δεν γνωρίζουμε. Είμαστε όμως βέβαιοι65, ότι οι ειδικοί, οι λογογράφοι66, χορήγησαν για την απαγγελία των κατηγοριών και των συναφών με αυτές λόγων ειδικά για την δίκη του Σωκράτη στον Μέλητο έναν ρητορικό λόγο, ο οποίος δεν μας σώζεται και τον όποιο ο Μέλητος υποχρεώνεται από το αττικό δικονομικό δίκαιο μόνος του να διάβαση ή να απαγγείλη. Αφού απαγγέλλει τις κατηγορίες με (υποθέτουμε) αοριστία, ο Μέλητος καλεί στο βήμα ως μάρτυρες κατηγορίας πρώτα τον Λύκωνα και μετά τον Άνυτο (ή το αντίστροφο, δεν γνωρίζουμε την σειρά)67. Το νερό της κλεψύδρας ρέει68 για τον κατήγορο Μέλητο και κατά την διάρκεια των καταθέσεων των μαρτύρων κατηγορίας, Άνυτο και Λύκωνα. Την ροή θα σταματούσε ο «εφ’ ύδωρ», μόνο εάν διαβάζονταν τμήματα από νόμο, πράγμα που δεν φαίνεται να συνέβη κατά την διατύπωση των κατηγοριών από τον Μέλητο, τον Άνυτο ή τον Λύκωνα. Ο Άνυτος και ο Λύκων από το βήμα του δικαστηρίου απαντούν στις ερωτήσεις του Μέλητου και γίνονται «οιονεί» κατήγοροι του Σωκράτη69. Λεπτομέρειες των λόγων αυτών δεν γνωρίζουμε.
Το νερό της κλεψύδρας για τον χρόνο που μετράει για τον κατήγορο Μέλητο έχει ρεύσει πια ολόκληρο διαδοχικά τρεις φορές ή για τρίτη (εικάζουμε) φορά70. Ο πρόεδρος δίνει την εντολή στον Μέλητο να κατέβη από το βήμα, διότι ο νόμιμος χρόνος για τον Μέλητο έχει τελειώσει. Παραμένει ωστόσο κοντά στο βήμα και λίγο πιο πίσω, ώστε να απάντηση, εάν χρειαστή, σε ερωτήσεις του κατηγορουμένου, του Σωκράτη. Η ώρα είναι 12 το μεσημέρι.
γ. Η απολογία του Σωκράτη (πρώτος λόγος)
Όσο ο «εφ’ ύδωρ» γεμίζει τον αμφορέα της κλεψύδρας με νερό ως απάνω, ο πρόεδρος καλεί στο βήμα τον Σωκράτη. Αυτό είναι υποχρεωτικό από τον νόμο. Η απολογία του κατηγορουμένου είναι υποχρεωτική από την εποχή του Δράκοντα και του Σόλωνα71. Ο Σωκράτης έχει ίσο χρόνο ομιλίας, όσον είχε και ο κατήγορος72. Υπολογίζουμε χρόνο περί τις 2 ώρες, δηλαδή περίπου να αδειάσουν τρεις γεμάτοι με νερό αμφορείς της κλεψύδρας. Μόνο εάν διαβαστή νόμος, διακόπτεται η ροή του νερού. Αλλά ούτε κατά την απολογία του Σωκράτη γίνεται κάτι τέτοιο.
Ο Σωκράτης ανεβαίνει στο βήμα. Ξεκινά την απολογία του, χωρίς να έχη μπροστά του κείμενο και χωρίς να έχη αποστηθίσει λόγο από λογογράφο. Αρνήθηκε να δεχθή να διαβάση το νομικά άρτια συντεταγμένο κείμενο από τον λογογράφο Λυσία, μάλλον το 399 π.Χ. Ό Λυσίας ετοίμασε αυτό το κείμενο73 ειδικά για τον Σωκράτη. Παρ’ όλα αυτά ο Σωκράτης πιστεύει στην δικαιοσύνη, ότι δεν χρειάζεται να χρησιμοποίηση τα γνωστά «τερτίπια» της δικαστηριακής πρακτικής, και ότι το δίκαιο θα επικράτηση στην εναντίον του δίκη. Καταθέτει τα ουσιαστικά του επιχειρήματα και δεν καταφεύγει σε παρακάλια και κλάψες που απαγορεύονταν από τον αττικά δικονομικό νόμο, άλλα στα όποια συχνά καταφεύγουν οι διάδικοι. Ακόμα δε και ο ίδιος ο Περικλής είχε κλάψει μπροστά στους δικαστές74.
Ο Σωκράτης δεν καλεί μάρτυρες υπεράσπισης, μολονότι του επιτρέπεται από τους κείμενους νόμους75. Και αυτή η ενέργεια του Σωκράτη είναι αξιοθαύμαστη. Μόνος του από την αρχή μέχρι το τέλος. Μόνος του76. Απολογείται με εγωισμό (λέει ότι η Πυθία απάντησε στον Χαιρεφώντα ότιδεν υπάρχει σοφώτερος άνθρωπος από τον Σωκράτη)77, με θάρρος και πίστη στον εαυτό του και στην ουσιαστική δικαιοσύνη, την οποία οφείλουν να απονέμουν τα αθηναϊκά δικαστήρια, και πιο συγκεκριμένα η Ηλιαία. Εκθέτει λοιπόν με απλή γλώσσα την αλήθεια και καλεί τους δικαστές να μην εξαπατηθούν από τον τύπο, άλλα να ερευνήσουν την ουσία και το δίκαιο.
Διαβάζοντας την απολογία του Σωκράτη, της οποίας το περιεχόμενο μόνο περιληπτικά είμαστε σε θέση εδώ να αναφέρουμε, μένει κανείς έκπληκτος από την άρτια δομή, η οποία αφορά στην σκέψη του Σωκράτη και όχι στον τύπο. Αφού ανασκευάζει την κατηγορία, καλεί τον Μέλητο στο βήμα.
Με τις ερωτήσεις του Σωκράτη, τις οποίες όλες ο Μέλητος είναι υποχρεωμένος από την αττική δικονομία να άπαντήση79, ο Μέλητος πέφτει σε αντιφάσεις, λέγοντας την μια ότι ο Σωκράτης είναι άθεος και την άλλη ότι πιστεύει σε θεότητες, απαντά μονολεκτικά ή δεν απαντά καθόλου. Τότε ο Σωκράτης απαντά ο ίδιος αντ’ αυτού, αν και ο νόμος του επιτρέπει να απαιτήση την απάντηση από τον Μέλητο, και οι δικαστές να τον πιέσουν προς τούτο80. Ο Μέλητος έχει βρεθή σε πολύ δύσκολη θέση. Ως προς την κατηγορία της διαφθοράς των νέων απαντά στις ερωτήσεις του Σωκράτη και καταλήγει να ισχυριστή (προφανώς άστοχα) ότι όλοι στην Αθήνα συμβάλλουν για το καλό της νεολαίας, όλοι έκτος του Σωκράτη!
Από αυτήν κυρίως την αντιπαράθεση του Σωκράτη με τον Μέλητο, όπου ο Σωκράτης τον καλεί να απαντά, όπως προβλέπει άλλωστε και ο νόμος, εικάζουμε ότι πολλοί δικαστές πείθονται για την πλήρη αθωότητα του Σωκράτη.
Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό, ότι κατά την αντιπαράθεση αυτή ο Σωκράτης ορκίζεται στον Δία και στην Ήρα, ιδίως όταν ο Μέλητος δεν απαντά, ίσως δε και για να δείξη ότι δεν αμφισβητεί τους θεούς των Αθηναίων81. Αυτός ο όρκος βέβαια γίνεται εν τη ρύμη του λόγου και νομικά δεν σχετίζεται ούτε με τον ηλιαστικό όρκο ούτε με την διομωσία (προωμοσία, αντωμοσία).
Κλείνοντας ο Σωκράτης την απολογία του, δηλαδή τον πρώτο του λόγο ως προς την αθωότητα του, τονίζει ότι δεν επιχειρεί να κινήση τον οίκτο των δικαστών, γιατί το θεωρεί αισχρό και άδικο (είναι απαγορευμένο, όπως είπαμε, από τον αθηναϊκό δικονομικό νόμο άλλα στην πράξη συνηθισμένο).
Το νερό της κλεψύδρας έχει ρεύσει πια ολόκληρο για τρίτη φορά ή τρεις φορές και για τον Σωκράτη και ο πρόεδρος τον καλεί να κατέβη από το βήμα. Στην συνέχεια προστάζει μέσω του κήρυκα82 να ξεκινήση η διαδικασία της ψηφοφορίας των 501 δικαστών Αθηναίων πολιτών «επί της αθωότητας»83 του Σωκράτη. Η ώρα είναι 2 το μεσημέρι.
δ. Ή απόφαση της Ηλιαίας που κρίνει τον Σωκράτη ένοχο
Ένας-ένας οι δικαστές Αθηναίοι πολίτες προσέρχονται να ψηφίσουν, αφού σκεφθούν και κρίνουν, όπως ορίζει η αττική δικονομία, «γνώμη την δικαιότατη», εφ’ όσον δεν υπάρχει συγκεκριμένος εφαρμοστέος νόμος84.
Ο κήρυκας τους υπενθυμίζει ότι το τρυπημένο στο κέντρο μπρούντζινο δισκάριο, τετρυπημένη85, σημαίνει καταδίκη και το πλήρες μπρούντζινο δισκάριο, πλήρης, σημαίνει αθώωση. Οι 4 ψηφολέκτες συνολικά δίνουν 1002 δισκάρια, 2 σε κάθε έναν από τους 501 δικαστές. Στο ένα χέρι παίρνουν την τετρυπημένη και στο άλλο την πλήρη. Ένας-ένας πλησιάζει κοντά στο βήμα, εκεί όπου βρίσκονται δύο αμφορείς, δύο «κάλπες». Στον χάλκινο αμφορέα (κύριος καδίσκος) ρίχνουν την ψήφο τους και στον ξύλινο αμφορέα (άκυρος καδίσκος) ρίχνουν το άλλο δισκάριο. Λευκό ή άκυρο με την σημερινή έννοια δεν υπάρχει86. Οι 501 δικαστές έχουν τώρα ρίξει τα 1002 δισκάρια στους 2 καδίσκους.
Οι 4 δικαστές ψηφολέκτες αδειάζουν κάτω στο έδαφος το περιεχόμενο του κύριου καδίσκου και μετράνε τις ψήφους μία-μία ενώπιον των 5 δικαστών που είναι αρμόδιοι να τους επιτηρούν87 και των υπόλοιπων δικαστών που έχουν λάβει ήδη τις θέσεις τους. Η αγωνία είναι στο κατακόρυφο. Τελικά ο Σωκράτης κρίνεται οριακά ένοχος. 281 ψήφισαν υπέρ της ενοχής του και 220 ψήφισαν υπέρ της αθωότητας του. Η ώρα είναι 4 το απόγευμα88.
Δ. Η δεύτερη φάση της διαδικασίας
α. Ο Μέλητος και ο Σωκράτης (δεύτερος λόγος) προτείνουν ποινή
Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο δικαστικός αγώνας λεγόταν τι-μητικός ή ατίμητος, ανάλογα με το εάν ο νόμος προβλέπη ή όχι ποινή. Εδώ ο νόμος δεν προβλέπει ποινή ή ίσως δεν υπήρχε συγκεκριμένος νόμος89 (Εάν νόμος πρόβλεπε ποινή, δεν θα απαιτείτο η δεύτερη αυτή φάση της δίκης του Σωκράτη). Και οι δύο διάδικοι είναι δηλαδή υποχρεωμένοι από τον αττικό νόμο να προτείνουν την ποινή (τίμημα) που θέλουν (και ΟΧΙ την αρμόζουσα).
Πρώτα ανεβαίνει στο βήμα μετά από εντολή του προέδρου ο Μέλητος, προτείνει την ποινή του θανάτου και μετά κατεβαίνει από το βήμα έχοντας εκπληρώσει όλες τις δικονομικές πράξεις, στις οποίες υποχρεούται να προβή ως κατήγορος του Σωκράτη. Η ώρα είναι 4 και μισή το απόγευμα.
Ο Σωκράτης ανεβαίνει πάλι στο βήμα μετά από εντολή του προέδρου. Από την έκταση του δεύτερου λόγου του Σωκράτη συμπεραίνουμε ότι δεν χρησιμοποιείται πλέον η κλεψύδρα ούτε για τον Μέλητο ούτε για τον Σωκράτη. Βαίνουμε προς το τέλος της δίκης. Το κλίμα έχει αρχίσει και βαραίνει για τον Σωκράτη.
Ατάραχος, δηλώνει έκπληκτος από το ότι για 30 ψήφους θα μπορούσε να είχε αθωωθή.
Εάν ο Σωκράτης ακριβολογή, τότε οι δικαστές ήταν 500, διότι από 281 ψήφους αφαιρώντας 30 μένουν 251, δηλαδή και πάλι καταδικαστική απόφαση. Το 281 σώζεται από επιγραφή του Διογένη Λαέρτιου90, πολύ μεταγενέστερη και, κατά συνέπεια, πολύ επισφαλής91. Αν ο Σωκράτης ακριβολογή, τότε οι καταδικαστικές ψήφοι ήταν 280 και οι δικαστές ήταν 501 (το πιο πιθανό)92, οπότε αν αφαιρέσουμε 30 από τις 280, οι καταδικαστικές ψήφοι θα ήταν 250 και οι αθωωτικές 251. Αν οι δικαστές ήταν 500, οι καταδικαστικές ψήφοι ήταν 280, άρα μένουν 250, και σε ισοψηφία Ο Σωκράτης θα αθωωνόταν93. Εάν ο Σωκράτης δεν ακριβολογή, τότε πρέπει να συνάγουμε ότι εννοεί πως για 31 ψήφους θα αθωωνόταν.
Ανεξάρτητα από αυτήν την αριθμητική λεπτομέρεια, είναι πράγματι εντυπωσιακό το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας. Εάν δε ο Μέλητος δεν κατάφερνε να πείση τουλάχιστον 100 δικαστές να καταδικάσουν τον Σωκράτη, τότε θα ήταν υποχρεωμένος από τον αττικό νόμο να πληρώσει πρόστιμο 1.000 δραχμές94 (αξιοσέβαστο ποσό το 399 π.Χ. στην Αθήνα95). Μάλιστα Ο Σωκράτης ισχυρίζεται στον λόγο του αυτό, ότι σε κάθε έναν από τους 3 κατηγόρους (Άνυτο, Μέλητο, Λύκωνα) αντιστοιχούν 93-94 ψήφοι, αρά ο Μέλητος θα έπρεπε να πλήρωση τις 1.000 δραχμές96. Αλλά οι δικαστές έκριναν βάσει του γεγονότος ότι μόνο ο Μέλητος είχε φανερά και νόμιμα υποβάλει επίσημα μήνυση, γραφή, κατηγορία.
Ο Σωκράτης από το βήμα του δικαστηρίου προτείνει στην συνέχεια το δικαστήριο να αποφασίση να τρέφεται τιμητικά στο Πρυτανείο97.
Έπειτα προτείνει να πλήρωση ποινή μία ασημένια μνα. Στην τελευταία του πρόταση καταλήγει ότι, αφού τον παρακινούν ο Πλάτων, ο Κρίτων, ο Κριτόβουλος και ο Απολλόδωρος και εγγυώνται98 για αυτό, «προτείνω να πληρώσω ποινή 30 ασημένιες μνές»99. Ο Σωκράτης κατεβαίνει από τοβήμα. Η ώρα είναι 5 το απόγευμα.
β. Ή απόφαση της Ηλιαίας που καταδικάζει τον Σωκράτη σε θάνατο
Και πάλι, ένας-ένας προσέρχονται μπροστά στο βήμα, εκεί όπου βρίσκεται ο κύριος καδίσκος και ρίχνουν την ψήφο τους. Στο πινάκιοτιμητικό100 χαράσσουν μία μακρυα γραμμή για την θανατική ποινή ή μία μικρή γραμμή για τις 30 μνές και το ρίχνουν στον χάλκινο αμφορέα. Εάν δεν ισχύη η ψήφος με το πινάκιο τιμητικό το 399 π.Χ.101, τότε εικάζουμε ότι ψηφίζουν ανάλογα με την προηγούμενη ψηφοφορία, προφανώς δε η τετρυπημένη αντιστοιχεί στην θανατική ποινή.
Γίνεται ή καταμέτρηση των 501 ψήφων ενώπιον των δικαστών από τους 4 ψηφο-λέκτες δικαστές102. Μετά από εύλογη103 καθυστέρηση και αγωνία (όλων πλην ίσως του Σωκράτη) για το αποτέλεσμα, η απόφαση είναι τελεσίδικη104: θάνατος. Η διαφορά των ψήφων την φορά αυτή είναι πολύ μεγάλη105. Η ώρα είναι 7 το απόγευμα. Ήδη έχει αρχίσει να νυχτώνη.
Ε. Ή τρίτη φάση της διαδικασίας
α. Οι δικαστές αποχωρούν και ό Σωκράτης εκφωνεί τον τρίτο λόγο του
Η τυπική νομική διαδικασία έχει πλέον ολοκληρωθή. Ο Σωκράτης θα θανατωθή με απόφαση της Ηλιαίας, του δικαστηρίου της δημοκρατικής Αθήνας. Οι δικαστές αρχίζουν να αποχωρούν και κατευθύνονται προς το «δημόσιο ταμείο» προκειμένου να εισπράξουν την αμοιβή τους, η οποία έχει με νόμο οριστή σε 3 όβολούς106.
Ο όρχων-βασιλεύς πρέπει να καταχώριση στα βιβλία μέσω του γραμματέα την απόφαση της Ηλιαίας. Ο Σωκράτης πρέπει δικονομικά να παραδοθή στους Έντεκα.
Μέσα σε αυτήν την αναταραχή των αποχωρούντων δικαστών (501 άνθρωποι μιλούν, σχολιάζουν, θορυβούν) Ο Σωκράτης παίρνει τον λόγο για τρίτη φορά. Παραμένει ήρεμος. Αποκαλεί για πρώτη φορά «δικαστές» αυτούς που ψήφισαν υπέρ της αθωότητας του. Κάνει αυτήν την διάκριση, για να δήλωση, ότι μόνο αυτοί ενήργησαν ενσυνείδητα και απένειμαν το δίκαιο όσο ήταν σε αυτούς επιτρεπτό.
Πόσοι παραμένουν να τον ακούσουν δεν γνωρίζουμε. Πάντως από την έκταση του τρίτου λόγου του προκύπτει, ότι μιλάει για περίπου 30 λεπτά. Ο Σωκράτης με υπερηφάνεια και αγέρωχο ύφος (όχι κλαίγοντας ή παρακαλώντας), έκτος πλέον της νόμιμης διαδικασίας, λέει ότι το δαιμόνιο, το οποίο πάντοτε τον απέτρεπε από το να πράττη κάτι μη ορθό, ουδέποτε του εναντιώθηκε, ούτε όταν άρχισε η δίκη, ούτε κατά την διάρκεια της απολογίας του. Άρα ο Σωκράτης θεωρεί την καταδίκη του όχι μέγιστο κακό, άλλα καλό. Ο θάνατος του, συνεχίζει, είναι θέλημα θεού. Ο τρίτος (και τελευταίος ενώπιον της Ηλιαίας) λόγος του Σωκράτη κλείνει με την λέξη θεός.
β. Οι Έντεκα οδηγούν τον Σωκράτη στο δεσμωτήριο
Οι θεόρατοι Σκύθες υπηρέτες των Έντεκα συλλαμβάνουν κατά τον νόμο τον Σωκράτη και τον οδηγούν πεζή στο δεσμωτήριο που είναι πλησίον του δικαστηρίου107. Στο δεσμωτήριο ο θυρωρός ή δεσμοφύλακας υποδέχεται τον Σωκράτη και τους άλλους με αδιαφορία. Με ραθυμία τους οδηγεί σε ένα άδειο κελί, όπου με σιδηρά δεσμά δένει τον Σωκράτη από τα πόδια σε ειδικό ξύλινο όργανο που λέγεται ποδοκάκη108. Οι υπηρέτες φεύγουν και ο δεσμοφύλακας κλειδώνει την πόρτα πίσω του. Ο Σωκράτης, νύχτα πια, αποκοιμιέται.
ΣΤ. Η τέταρτη φάση της διαδικασίας
α. Ο Σωκράτης παραμένει για 30 ήμερες στο δεσμωτήριο
Ενώ κανονικά ο Σωκράτης θα έπρεπε να εκτελεστή το επόμενο βράδυ, η εκτέλεση του αναβάλλεται για 30 ήμερες. Σύμφωνα με τον αθηναϊκό νόμο απαγορεύεται ή εκτέλεση θανατικής ποινής για όσο χρονικό διάστημα το Ιερό Πλοίο λείπει από την Αθήνα στην Δήλο109. Ο Σωκράτης παραμένει λοιπόν για 30 ήμερες στο δεσμωτήριο λόγω της απουσίας του Ιερού Πλοίου από την αθηναϊκή θάλασσα.
Κάθε πρωί110 ο Φαίδων και οι άλλοι μαθητές του Σωκράτη τον επισκέπτονται στην φυλακή, η οποία δεν ανοίγει πολύ πρωί. Όταν δε ανοίγει, εισέρχονται στο κελί του Σωκράτη και συχνά περνούν ολόκληρη την ήμερα μαζί με τον δάσκαλο τους. Ο νόμος ή ο κανονισμός περί επισκεπτηρίου στο δεσμωτήριο δεν φαίνεται να είναι αυστηρός ή να τηρείται με αυστηρότητα. Οι μαθητές του προτρέπουν τον Σωκράτη να απόδραση. Του επισημαίνουν πόσο εύκολο είναι, εάν δεχθή, να δωροδοκήσουν οι ίδιοι τον δεσμοφύλακα. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι η φυλακή δεν είναι στην Αθήνα του 399 π.Χ. κάτι το τόσο φοβερό, όπως είναι ή τουλάχιστον θεωρείται σήμερα, διότι ο καθένας μπορεί να «έξαγοράζη», παράνομα έστω, την ελευθερία του.
β. Ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο
Την επομένη της επιστροφής του Ιερού Πλοίου από την Δήλο στην Αθήνα είναι η μέρα που ο Σωκράτης πρέπει κατά τον νόμο να εκτελεστή. Οι μαθητές του Σωκράτη κανονίζουν συνάντηση νωρίς το πρωί και μόλις φθάνουν έξω από το δεσμωτήριο, ο υπηρέτης των Έντεκα τους λέει να μην εισέλθουν παρά μόνο όταν αυτός τους φωνάξει. Συνεπώς είναι νόμιμο στην αρχαία Αθήνα η θανατική ποινή να εκτελεστή ενώπιον τρίτων, συγγενών ή φίλων.
Εκείνη την στιγμή οι Έντεκα μέσω του υπηρέτη τους απαλλάσσουν τον Σωκράτη από τα δεσμά του και του αναγγέλλουν: «Σήμερα είναι το τέλος σου». Μετά άπα αυτό ο υπηρέτης καλεί μέσα τον Απολλόδωρο, τον Κριτόβουλο, την γυναίκα του την Ξανθίππη111, και άλλους, ο δε Πλάτων απουσιάζει λόγω ασθενείας112. Οι ώρες περνούν γοργά και το απόγευμα πλησιάζει. Αργότερα η Ξανθίππη ξεσπάει, φωνάζει και κλαίει, ώστε ο Σωκράτης καλεί υπηρέτες να την οδηγήσουν σπίτι. Αφού μιλάει με τους υιούς του και γυναίκες συγγενείς του, μένει με τους μαθητές του. Ο υπηρέτης φέρνει την εντολή των Έντεκα, ότι ο Σωκράτης οφείλει να πιή το κώνειο, αφού πια ο ήλιος έχει δύσει. Αντίθετα από την έναρξη της δίκης που γίνεται κατά την ανατολή του ηλίου, η εκτέλεση της θανατικής ποινής γίνεται κατά την δύση του ηλίου. Ο δήμιος (άλλο πρόσωπο από τον υπηρέτη) του δίνει το κύπελλο με το κώνειο, ο Σωκράτης τον ρωτάει τί πρέπει να κάνη και ο δήμιος τον συμβουλεύει τί πρέπει να κάνη. Ο Κρίτων ισχυρίζεται ότι ο ήλιος δεν έδυσε ακόμη, άλλα πλέον η στιγμή έχει φτάσει. Ο Σωκράτης με γενναιότητα πίνει το κώνειο113. Οι μαθητές του κλαίνε. Ο Σωκράτης τους λέει: «Έδιωξα τις γυναίκες, για να μην πέσουν σε τέτοια σφάλματα∙ διότι έχω ακούσει, ότι πρέπει κανείς να άποθνήσκη μακαριζόμενος». Οι μαθητές του ντρέπονται και παύουν τα κλάματα. Ο Σωκράτης περιφέρεται στο κελί με το κώνειο να τον σκοτώνη. Αισθάνεται βάρος και ξαπλώνει ύπτιος, όπως τον συμβούλεψε ο δήμιος, ο οποίος αγγίζοντας τα πόδια του Σωκράτη τον ρωτάει, αν τα αισθάνεται. Ο Σωκράτης απαντάει όχι. Ο Σωκράτης αρχίζει να παγώνη και να μην λυγίζη πλέον. Λέει τα τελευταία λόγια του με καλυμμένο το πρόσωπο του: «Κρίτωνα στον Ασκληπιό οφείλουμε έναν πετεινό∙ πληρώστε λοιπόν το χρέος μου και μην αμελήσετε». Ο Κρίτων αποκρίνεται: «Αυτό θα γίνη∙ αλλά κοίταξε μήπως έχεις να παραγγείλης και τίποτε άλλο». Ο Σωκράτης δεν απαντά. Ο δήμιος ξεσκεπάζει το καλυμμένο πρόσωπο του Σωκράτη. Ο Σωκράτης έχει στυλωμένα τα μάτια. Ο Κρίτων του κλείνει το στόμα και τα μάτια. Αυτό ήταν το τέλος του Σωκράτη.
Ζ. Συμπεράσματα
Ορισμένα μόνο από τα συμπεράσματα, στα οποία καταλήγουμε, είναι τα ακόλουθα:
Πρώτον, η αναζήτηση της αλήθειας σχετικά με την δίκη του Σωκράτη από νομικής άποψης οδηγεί στο ότι υπάρχουν σήμερα αρκετές πληροφορίες, που δίνουν μια σχεδόν πλήρη εικόνα των κανόνων δικαίου βάσει των οποίων εξελίχθηκε η δίκη.
Δεύτερον, η αποσαφήνιση του τοπίου που αφορά στην νομική διαδικασία είναι χρήσιμη για τουλάχιστον δύο λόγους. Αφ’ ενός γίνεται κατανοητό το αττικό δικονομικό δίκαιο με άμεσο τρόπο, αφ’ ετέρου γίνονται κατανοητοί οι λόγοι που οι Αθηναίοι καταδίκασαν τον Σωκράτη σε θάνατο. Το ότι είχαν να επιλέξουν υποχρεωτικά από τον νόμο ανάμεσα σε δύο προτεινόμενες ποινές είναι κρίσιμο. Καταδεικνύει ότι ο Σωκράτης είχε την δυνατότητα να προτείνη μια ποινή για τον εαυτό του, ώστε να έπειθε τους δικαστές ότι είναι αρμόζουσα σε σύγκριση με την ποινή του θανάτου. Αντίθετα ο Σωκράτης πρότεινε μια ποινή-πρόκληοη, να σιτίζεται τιμητικά στο Πρυτανείο.
Τρίτον, η αττική ποινική δικονομία του 4ου αιώνα π.Χ. διαφέρει από την σημερινή ελληνική ποινική δικονομία, αλλά έχει και ομοιότητες. Υπάρχουν στοιχεία που σήμερα είναι νομικώς αδιανόητα, άλλα και στοιχεία που από εκείνη την εποχή αποτελούσαν θετό δίκαιο. Σήμερα υπάρχει η εισαγγελική αρχή που διώκει τα εγκλήματα, των οποίων η τέλεση απαγορεύεται από ρητό νόμο και των οποίων συνέπεια είναι η επιβολή ποινής που επίσης προβλέπεται ρητά από τον νόμο. Τότε η ύπαρξη νόμου δεν ήταν καν απαραίτητη για την καταδίκη του κατηγορουμένου. Γι’ αυτό ή κατηγορία κατά του Σωκράτη ήταν επιτρεπτά -ως ένα σημείο- ασαφής.
Τέταρτον, η λαϊκή δίκη είναι γενικά προτιμότερη από την δίκη ενώπιον ολιγομελούς δικαστηρίου. Είναι βέβαιο, ότι η απόφαση 501 ανθρώπων είναι πιο αντικειμενική από ότι η απόφαση ενός ή τριών, έστω και αν αυτοί είναι εξειδικευμένοι νομικοί.
Πέμπτον, η απόφαση του τμήματος της Ηλιαίας των 501 να καταδικάση τον Σωκράτη σε θάνατο εκφράζει το πνεύμα της εποχής της Αθήνας του 399 π.Χ. Οι Αθηναίοι, αν και τήρησαν την νόμιμη διαδικασία, υπέπεσαν λόγω και μιας δικαστικής «απάτης» αριστοτεχνικά στημένης από τον δημοκρατικό Άνυτο (ο οποίος δωροδόκησε το 409 π.Χ. ολόκληρο δικαστήριο114) όχι σε νομικό, αλλά σε ουσιαστικό ολίσθημα. Ίσως στο πιο μεγάλο σφάλμα τους, αφού, όπως είχε αποκριθή και η Πυθία, δεν υπάρχει σοφώτερος άνθρωπος από τον Σωκράτη.
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ
Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1 Ίσως γράφηκε το 394 π.Χ. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ο Πλάτων έγραψε την Απολογία Σωκράτους.
2 Στο χρονικό διάστημα 360 -350 π.Χ. ό Ξενοφών έγραψε την Απολογία Σωκράτους.
3 Πηγές αποτελούν, ανάμεσα στις άλλες, ο Ευθύφρων του Πλάτωνα (για την ανάκριση), ο Φαίδων του Πλάτωνα (για την φάση της διαδικασίας στο δεσμωτήριο) και τα αντικείμενα, όπως η κλεψύδρα, όπου αναγράφεται η λέξη ΑΝΤΙΟΧΙΔΟΣ, τα δισκάρια, με τα όποια ψηφίζουν οι δικαστές, και αλλά που αναφέρονται πιο κάτω.
4 Μετά ίσως από αυτήν κατά του Ιησού Χριστού, ενώ εξαιρετικό ενδιαφέρον θα παρουσίαζε ή σύγκριση των δύο δικών (πλαίσιο νόμων ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου, τήρηση ή όχι αυτών κ.ο.κ.) σε ξεχωριστή μονογραφία.
5 501 ήταν οι δικαστές σε περίπτωση εκδίκασης υποθέσεων δημοσίου ενδιαφέροντος (γραφών), 401 σε ιδιωτικές υποθέσεις (δικών) (για την διάκριση γραφή – δίκη βλ. πιο κάτω) που ή αξία του επίδικου αντικειμένου υπερέβαινε τις 1000 δραχμές και 201 σε ιδιωτικές υποθέσεις που ή αξία του επίδικου αντικειμένου ήταν μικρότερη των 1000 δραχμών. Biscardi, 425.
6 Ξενοφών, Απομνημονεύματα στου Stone, 248 -249.
7 Ο νόμος απαγόρευε την διδασκαλία της τέχνης λόγων, δεν απαγόρευε την συναναστροφή με τους νέους.
8 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 545 και 6λ. πιο κάτω, σ. 89.
9 Ξενοφών, Απομνημονεύματα στου Stone, 251.
10 Το γεγονός ότι απαντά ο Κριτίας δεν ερείδεται σε ιδιαίτερη νομική διαδικασία, όπως αναφέρεται και πιο πάνω στο κείμενο της παρούσης μελέτης.
11 Τότε λοιπόν ο Σωκράτης είχε κατακρίνει την τακτική των Τριάκοντα να φονεύουν Αθηναίους πολίτες λέγοντας: «Μου φαίνεται περίεργο, όταν κάποιος που βόσκει κοπάδι από βόδια και τα βλέπει να γίνονται λιγότερα, δεν ομολογεί ότι είναι κακός βουκόλος. Κι ακόμα πιο περίεργο είναι, όταν κάποιος πολιτικός κάνει τους πολίτες λιγότερους, δεν αισθάνεται γι’ αυτό και δεν θεωρεί τον εαυτό του κακό πολιτικό». Ξενοφών, Απομνημονεύματα στου Stone, 247.
12 Όχι εορτάσιμη ή αποφράδα ήμερα. Biscardi, 419. Harrison, 86.
13 Οι γραφές είναι δύο: η γραφή ύβρεως και η γραφή ακολασίας. Φαίνεται ωστόσο, ότι υποβλήθηκαν ως μία γραφή, σε ένα ενιαίο «δικόγραφο». Συνοπτικά ονομάζεται από σύγχρονους συγγραφείς ως γραφή ασεβείας. Κατά το αττικό δίκαιο (Biscardi, 39) η γραφή ασεβείας ασκούνταν κατά εκείνων που αμελούσαν τα καθήκοντα τους έναντι του φονευθέντος συγγενούς και δεν προχωρούσαν στην δίωξη του φονέα, παραβιάζοντας κανόνες θρησκευτικής και οικιακής τάξης. Νομικά συνεπώς δεν είναι ορθό να λέμε, ότι ό Μέλητος κατέθεσε κατά του Σωκράτη γραφή ασεβείας. Άλλο ένδικο μέσο ήταν η φάσις ασεβείας. Harrison, 104 (σ. 3 και σ. 7). Στήν Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα αναφέρεται Ο Σωκράτης στις κατηγορίες λέγοντας «γραφήν ύβρεως και ακολασίας». Δεν γνωρίζουμε, εάν Ο Σωκράτης διατυπώνει τυχαία αυτές τις λέξεις (δεν ήταν νομικός) ή ακριβολογώντας. Εδώ δεχόμαστε Ότι ακριβολογεί, διότι φαίνεται από την απολογία ότι είχε πολύ καλή γνώση των θεμάτων έχοντας δομήσει άρτια την υπεράσπιση του. Ενδέχεται να καταλήξουμε στο συμπέρασμα Ότι ή ονομασία της μίας και μόνης γραφής είναι γραφή ύβρεως και ακολασίας, αυτή όμως ή άποψη δεν είναι πειστική. Συνεπώς ουσιαστικά ορθότερο είναι να κάνουμε την διάκριση σε γραφή ύβρεως και σε γραφή ακολασίας. Νομικά ορθότερο είναι να κάνουμε την διάκριση, γιατί έχει άλλες νομικές συνέπειες μία γραφή και άλλες νομικές συνέπειες έχουν δύο γραφές. Κατ’ αποτέλεσμα, ή νομική συνέπεια ήταν μία: «τίμημα θάνατος».
14 Σε περίπτωση δίκης (και όχι γραφής) τα δικαστικά έξοδα λέγονταν πρυτανεία. Biscardi, 419.
15 Harrison, 76.
16 Εκτός της δίκης και της γραφής υπήρχαν και πολλά άλλα ένδικα μέσα, για παράδειγμα η φάσις, η απογραφή, η εισαγγελία. Η φάσις ασεβείας διέφερε από την γραφή ασεβείας, υποβαλλόταν δε και αυτή στον άρχοντα – βασιλέα, (βλ. και σ. 13). Ή απογραφή ομοίαζε προς την γραφή (Harrison, 211 – 218). Ή εισαγγελία, για την οποία ο’ι πηγές μας προσφέρουν ελάχιστες πληροφορίες, ασκούνταν για ιδιαιτέρως σοβαρά εγκλήματα, όπως ή εσχάτη προδοσία (Harrison, 50 -59).
17 Υπήρχαν πολλά διαφορετικά δικαστήρια που δίκαζαν υποθέσεις φόνων, ανάλογα με το αν ο φόνος ήταν ακούσιος ή εκούσιος. Το Παλλάδιο (ακούσιος φόνος), το Δελφίνειο (δικαιολογημένες από τον νόμο ή την δικαιοσύνη ανθρωποκτονίες), το Πρυτανείο (δίκες για άψυχα αντικείμενα ή ζώα που προκάλεσαν θάνατο, για να μην δικάσουν τον ιδιοκτήτη που συνήθως ήταν Ο δήμος. Π.χ. αν έπεφτε ένα κομμάτι από μάρμαρο από δημόσιο κτίσμα και σκότωνε κάποιον, δίκαζαν το κομμάτι μάρμαρο), το Φρεαττό (οι εξορισμένοι λόγω ακούσιου φόνου δικάζονται για ο,τιδήποτε πλην φόνου εκ προθέσεως, βρισκόμενοι πάνω σε βάρκα, λίγο έξω από την ακτή του Πειραιά, και απέναντι τους στην γη βρίσκονται οι δικαστές, και αυτό για να μην «μολύνουν» την αττική γη), η Ζέα (δικάζονταν -όπως στο Φρεαττό- οι εξορισμένοι λόγω ακούσιου φόνου για φόνο εκ προθέσεως). Boegehold, 3 – 9, 44 – 50. Για τον Άρειο Πάγο, βλ. Biscardi, 93. Bonner – Smith (I), 251-278. Άλλα δικαστήρια ήταν το Τρίγωνον, το Παράβυστον, το Βατραχιούν, το Φοινικιούν κ.ο.κ., συνολικά 25 ονομασίες μας σώζονται, χωρίς όμως να γνωρίζουμε, αν αναφέρονται σε 25 δικαστήρια ή δύο ή τρεις ονομασίες αναφέρονται στο ίδιο δικαστήριο.
18 Ο Δημοσθένης (21 Κατά Μειδίου 42) αναφέρει σχετικά με την ύβριν «την γαρ πάλιν ηγείτ’ αδικείν, ου τον παθόντα μόνον, τον υβρίζειν επιχειρούντα». ΤΟ 347 π.Χ. ‘ίσχυε δηλαδή, ότι ή ϋβρις σχετιζόταν με την σημερινή εξύβριση. Ωστόσο θεωρείται, ότι ή γραφή ύβρεως παλαιότερα (399 π.Χ.) σχετιζόταν με την ύβριν κατά των θεών (Γιαννα-κόπουλος, 268).
19 Ορισμένοι συνδέουν τις θεότητες με το δαιμόνιο του Σωκράτη, άλλα φαίνεται ότι μάλλον πρόκειται για διαφορετικά πράγματα (Γιαννακόπουλος, 18 – 20 όπου και πλούσια βιβλιογραφία για το δαιμόνιο του Σωκράτη). Δεν κατηγορείται Ο Σωκράτης για το δαιμόνιο που επικαλούνταν σε συζητήσεις, και το οποίο είναι ουσιαστικά ή συνείδηση του, άλλα για τα ότι εισάγει «καινά δαιμόνια». Βάσιμα θα μπορούσε να υποστηριχθή, ότι η πρώτη κατηγορία με αυτήν την αμφίσημη διατύπωση κάλυπτε και τις δυο περιπτώσεις.
20 Ο κίνδυνος που ελλοχεύει στην περίπτωση της μήνυσης είναι ότι εύκολα ο καθένας μπορεί να κατηγορή οποιονδήποτε για ο,τιδήποτε. Είναι γνωστό, ότι στην Αθήνα των αρχαίων χρόνων «άνθιζαν» οι συκοφάντες. Συκοφάντης άντρας μήνυε έναν άλλο κακόβουλα με κατασκευασμένη κατηγορία, για να αποκόμιση ιδιωτικό κέρδος. Από την στιγμή που μπορούσε κάποιος να ανταμειφθή οικονομικά, επειδή οδήγησε σε επιτυχία μια καταγγελία (μερίδιο από τα πρόστιμα) ή που ένας πλούσιος – θύμα ήταν δυνατό να εκβιαστή να πλήρωση έναν επίδοξο μηνυτή – κατήγορο, οι συκοφάντες που το είχαν κάνει συνήθεια με τέτοιες μηνύσεις κέρδιζαν σημαντικά ποσά (Howatson, Συκοφάντες,716).
21 Γραφές σχετικές με την διατάραξη της θρησκευτικής τάξης της πόλης ήταν για παράδειγμα ή γραφή ασεβείας, ή γραφή Ιεροσυλίας, ή γραφή ύβρεως, οι οποίες υποβάλλονταν μόνο στον άρχοντα – βασιλέα. Ο άρχων-βασιλεύς προΐσταται μάλιστα (ως «διευθυντής» με διοικητικά καθήκοντα) του ιερατείου στην Αθήνα (Biscardi, 104).
22 Η ακολασία ως λέξη παραπέμπει στην ομοφυλοφιλία. Ακολασία = έλλειψη εγκράτειας. Ακόλαστος = φιλήδονος, αχαλίνωτος, Ακολάστως = χωρίς εγκράτεια (Παπανδρεόπουλου αντίστοιχα λήμματα, 18).
23 Η σχέση του Σωκράτη με ωραίους νεαρούς ήταν φλογερή, αλλά αγνή, Howatson, Ομοφυλοφιλία, 557.
24 Ο Αλκιβιάδης απέτυχε να σαγήνευση τον Σωκράτη: «Μάθετε λοιπόν, σας ορκίζομαι στους θεούς και στις θεές, κοιμήθηκα και ξύπνησα στο πλευρό του Σωκράτη, χωρίς να συμβή τίποτε περισσότερο απ’ ότι αν είχα κοιμηθή με τον πατέρα μου ή με έναν αδελφό μεγαλύτερο». Πλάτων, Συμπόσιον, 219 e.
25 Ό Σωκράτης δεν πιστεύει στους θεούς των Αθηναίων, οπότε εισάγοντας νέες θεότητες διαφθείρει την νεολαία, την αποπροσανατολίζει.
26 Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα για γραφή ακολασίας. Στην περίπτωση που θεωρήσουμε ότι η διαφθορά των νέων ως αυτοτελής κατηγορία ερείδεται σε νόμο, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αυτός ο νόμος ήταν εκείνος των Τριάκοντα. Ο νόμος για την απαγόρευση της διδασκαλίας της τέχνης λόγων δεν γνωρίζουμε, αν είχε καταργηθή κατά την δημοκρατική περίοδο που ακολούθησε μετά την διακυβέρνηση της Αθήνας από τους Τριάκοντα. Το 353 π.Χ φαίνεται ότι παρόμοια κατηγορία προσήψαν στον Λυσίμαχο, για διαφθορά των νέων και σοφιστικές ιδιότητες (Ισοκράτης, 15/ 30).
27 Και σήμερα το ελληνικό Σύνταγμα -άρθρο 16 (2)- επιτάσσει την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των νέων στα πλαίσια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης τους. Δηλαδή, διαφθορά των νέων, ακολασία, σοφιστεία και θρησκευτική τάξη σχετίζονταν στην αρχαία Αθήνα με το ηθικό υπόβαθρο (και το μεγαλείο) της πόλης.
28 Ό Σωκράτης δεν επικαλέστηκε (όσον γνωρίζουμε) την παραγραφή, αλλά προχώρησε στην απολογία. Δεν επικαλέστηκε την παραγραφή, επιδιώκοντας να μην προωθηθή η μήνυση που στρεφόταν εναντίον του, ούτε ισχυρίστηκε ότι η εν λόγω μήνυση δεν μπορούσε να εγερθή ή ότι δεν εύρισκε έρεισμα στον νόμο η οδός, την οποία είχε ακολουθήσει η ενάσκηση της («ουκ ισαγώγιμον είναι την δίκην» – φράση, την οποία συχνά συναντούμε σε λόγους ρητόρων). Ο Σωκράτης ήθελε να λάμψη η ουσιαστική αλήθεια, γι’ αυτό δεν χρησιμοποιεί δικονομικά (νόμιμα) μέσα, όπως φαίνεται από όλη την απολογία του.
29 Harrison, 99.
30 Λεπτομέρειες για το τί ειπώθηκε (κατά κυριολεξία, ειπώθηκε, γιατί ή διαδικασία ήταν τότε προφορική, ενώ από το 378 π.Χ. ήταν γραπτή – Harrison, 98) μέσα στο «γραφείο» του ανακριτή, την βασίλειον στοάν, δεν μας σώζονται. Στον Ευθύφρονα του Πλάτωνα συναντούμε τον Μέλητο και τον Σωκράτη έξω από την βασίλειον στοάν,αλλά μετά δεν αναφέρεται τίποτε περισσότερο. Μάλλον θα ήταν μια τυπική διαδικασία, αφού ο άρχοντας – βασιλεύς μάλλον είχε ήδη λάβει την απόφαση για παραπομπή του Σωκράτη ενώπιον του τμήματος της Ηλιαίας. Είναι πολύ πιθανόν να είχε μιλήσει ο Άνυτος στον άρχοντα – βασιλέα ή και να τον είχε προκαταλάβει υπέρ του να παραπεμφθή ο Σωκράτης σε δίκη.
Αυτό το στηρίζουμε στο γεγονός ότι ο Άνυτος είχε μεγάλη επιρροή στο καθεστώς, ήταν ένας ισχυρός πολιτικός άνδρας της εποχής, δεδηλωμένος δημοκρατικός (είχεαποκαταστήσει την δημοκρατία στην Αθήνα μαζί με τον Θρασύβουλο) και ο ίδιος είχε στόχο την καταδίκη του Σωκράτη, αφού ήταν φανατικός εχθρός των σοφιστών. Ο Ξενοφών (Απολογία Σωκράτους) γράφει, ότι ο Άνυτος είχε προσωπική έχθρα κατά του Σωκράτη, επειδή ο φιλόσοφος κατηγορούσε τον Άνυτο για κακή ανατροφή του παιδιού του. Ο Άνυτος δεν μπορούσε να κατηγορήση (μέσω του Μέλητου) τον Σωκράτη για πολιτικά αδικήματα (αυτή ήταν η ουσία -Αισχίνης: «ένα αθηναϊκό δικαστήριο καταδίκασε σε θάνατο τον Σωκράτη τον σοφιστή … επειδή αποδείχτηκε ότι ήταν δάσκαλος του Κριτία, ενός από τους Τριάκοντα που κατέλυσαν την δημοκρατία»), γιατί είχε δοθή από το 403 π.Χ. γενική αμνηστία για πολιτικά αδικήματα.
31 Αυτό το στάδιο της διαδικασίας έχει σημασία, διότι στην περίπτωση που ο άρχων – βασιλεύς έκρινε, ότι ο Σωκράτης δεν είχε διαταράξει την θρησκευτική τάξη, θα μπορούσε να μην παραπέμψη τον Σωκράτη σε δίκη ενώπιον της Ηλιαίας, και να μην είχε ποτέ κα-ταδικαστή ο Σωκράτης. Δεν ξέρουμε, πάντως που ακριβώς αποσκοπούσε η ανάκριση (Bonner and Smith, I, 289). Βασικά η ανάκριση διενεργείται για συλλογή αποδείξεων (Biscardi, 420 – Harrison, 97) και για να κριθή, αν η δίκη είναι εισαγώγιμος,(Harrison, 98 σ. 3, 101).
32 Δεν γνωρίζουμε ούτε το γενικό κριτήριο με το όποιο ο εκάστοτε ανακριτής παραπέμπει την υπόθεση στην Ολομέλεια (Τρωϊάνος -Βελισσαροπουλου, 60).
33 Biscardi, 419. Την αρμοδιότητα του αυτή την παραχωρούσε τόσο συχνά στους θεσμοθέτες, ώστε κατέληξε να θεωρείται ότι άνηκε στην αποκλειστική αρμοδιότητα αυτών.
34 Biscardi, 420. Άλλο το πινάκιο αυτό, άλλο το πινάκιο, όπου έγραφαν το όνομα, το πατρώνυμο και την φυλή οι Αθηναίοι πολίτες δικαστές (Boegehold, 59 – 64).
35 Κατά την μη κρατούσα γνώμη η Ηλιαία ονομάστηκε Ηλιαία από το ότι συνεδρίαζε υπαίθρια, κάτω από το φως του ηλίου. Η κρατούσα γνώμη βασίζεται σε επιχείρημα που αντλείται από την ετυμολογία της λέξης (αλής), η οποία σήμαινε σε παλαιότερη διάλεκτο «συνέλευση». Η κρατούσα γνώμη είναι επιστημονικά αρτιότερη, αλλά η μη κρατούσα γνώμη είναι αισθητικά προτιμότερη. Το φως του ήλιου φαίνεται όμως πως, αντί να φωτίση τον νου των δικαστών του Σωκράτη, τους ζάλισε…
36 Στην Σπάρτη οι δίκες αυτού του είδους διαρκούσαν αντιθέτως πολλές ήμερες (Γιαννα-κόπουλος, 214).
37 Ή κλεψύδρα αποτελείται από δύο αμφορείς, όπως φαίνεται στην σελίδα 32. Ο αμφορέας υποδιαιρείτο σε 12 χοές (Biscardi, 426).
38 Boegehold, 98.
39 Boegehold, 94.
40 Boegehold, 33. Ο Boegehold (99) αναφέρεται και στον ορθογώνιο περίβολο ως χώρο, όπου ήταν γενικά πιθανό ότι συνεδρίαζε η Ηλιαία.
41 Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, I D.
42 Άλλη ερμηνεία θα μπορούσε να είναι ότι το «ανέβηκα επί του δικαστηρίου» ισοδυναμεί με το «ανέβηκα στο βήμα», αλλά αυτή η ερμηνεία δεν φαίνεται να βρίσκη έρεισμα στο κείμενο της Απολογίας Σωκράτους του Πλάτωνα που περιβάλλει την φράση που συζητούμε.
43 Βλ. Εικόνα 1, όπου φαίνεται ότι η Στοά Ποικίλη είναι ακριβώς από την απέναντι πλευρά της αθηναϊκής αγοράς, άπα εκεί που βρίσκονται το Ωδείον του Περικλή και το θέατρο του Διονύσου.
44 Κατά συνέπεια, και οι κληρωθέντες για να δικάσουν τον Σωκράτη, είχαν δώσει από την αρχή του έτους στον λόφο του Αρδητού (Τρωϊάνος – Βελισσαροπουλου, 60) τον ηλιαστικό όρκο, ο οποίος μας έχει διασωθή ολόκληρος από τον Δημοσθένη, Κατά Τιμοκράτους, 149-151.
«Ψηφιούμαι κατά τους νόμους και τα ψηφίσματα του δήμου των Αθηναίων και της βουλής των πεντακοσίων, και τύραννον ου ψηφιουμαι είναι ούδ’ ολιγαρχίαν ούδ’ εάv τις καταλύη τον δήμον των Αθηναίων ή λέγη ή επιψηφίζη παρά ταύτα, ου πείσομαι· ουδέ των χρεών των ιδίων αποκοπάς ουδέ γης αναδασμόν της Αθηναίων ουδ’ οικιών ουδέ τους φεύγοντας κατάξω, ουδέ ων θάνατος κατέγνωσται, ουδέ τους μένοντας εξελώ παρά τους νόμους τους κείμενους και τα ψηφίσματα του δήμου των Αθηναίων και της βουλής ουτ’ αυτός εγώ ουτ’ άλλον ουδένα εάσω∙ ουδ’ αρχήν καταστήσω ώστ’ άρχειν υπεύθυνον όντα ετέρας αρχής, και των εννέα αρχόντων και του ιερομνήμονος και όσαι μετά των εννέα αρχόντων κυαμεύονται ταύτη τη ημέρα, και κήρυκας και πρεσβείας και συνέδρων ουδέ δις την αυτήν αρχήν τον αυτόν ανδρα, ουδέ δύο αρχάς άρξαι τον αυτόν εν τω αυτω ενιαυτω·ουδέ δώρα δέξομαι της ηλιάσεως ένεκα ουτ’ αυτός εγώ ουτ’ άλλος εμού ουτ’ άλλη ειδότος εμού, ούτε τέχνη ούτε μηχανή ουδεμία. Και γέγονα ουκ έλαττον ή τριάκοντα έτη. Και ακροάσομαι του τε κατηγόρου και του απολογουμένου ομοίως αμφοιν, και διαψηφιουμαι περί αυτου ου αν ή δίωξις η. Επομνύναι Δία, Ποσειδώ, Δήμητρα, και επαράσθαι εξώλειαν εαυτω και οικία τη εαυτού, ει τι τούτων παραβαίνοι, ευορκουντι δε πολλά καγαθα είναι».
45 Αντίστοιχα ήταν τα 10 τμήματα της Ηλιαίας (hA – Κ). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 547.
46 Πάντως πρόβλημα δημιουργείτο, όταν οι δικαστές βημάτιζαν από εκεί που γινόταν η κλήρωση (την διαδικασία της οποίας περιγράφουμε αμέσως πιο κάτω), μέχρι εκεί που διεξαγόταν ή δίκη, διότι ήταν ευάλωτοι σε δωροδοκία.
47 Δεν γνωρίζουμε που ακριβώς στην αθηναϊκή αγορά έγινε η κλήρωση των δικαστών του Σωκράτη.
48 Οι δικαστές κληρούνται από τους καταλόγους των δήμων, ανάλογα με τον πληθυσμό κάθε δήμου, διαδικασία που διενεργείται από τους εννέα άρχοντες [οι εννέα άρχοντες ήταν ο αρχών – βασιλεύς, ο επώνυμος αρχών, ο πολέμαρχος και οι έξι θεσμοθέτες (Τρωϊάνος – Βελισσαροπουλου, 57)] και τον γραμματέα των θεσμοθετών. Κάθε κληρωθείς δικαστής λαμβάνει το πινάκιο με το όνομά του, το πατρώνυμο του, το όνομα του δήμου στον οποίο ανήκει και το ψηφίο του τμήματος του (Τρωϊάνος – Βελισσαροπουλου, 59). Το πινάκιο αυτό θα χρησιμεύση για τις επόμενες φορές που θα συμμετέχη σε κληρώσεις το πρωί της δίκης, όπου επιθυμεί να εκλεγή (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 547).
49 Boegehold, 58. Οι Έντεκα ήταν άρχοντες κληρωτοί, ένας από κάθε φυλή, και ο Γραμματέας ως ενδέκατος. Η αρχή τους ήταν ενιαύσια. Το έργο τους ήταν η εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων, δηλαδή η μεταγωγή των κρατουμένων, η φρούρηση και η εκτέλεση τους, εφ’ όσον καταδικάζονταν σε θάνατο (Γιαννακόπουλος, 215). Είχαν δικαστική εξουσία, ιδίως στις περιπτώσεις εγκλημάτων για τα οποία προβλεπόταν η άσκηση απαγωγής [«αυτόφωρα εγκλήματα» και δικαίωμα του θύματος να συλλάβη τον δράστη, π.χ. κλέπτη, λωποδύτη (κλέφτης ρούχων), βαλλαντιοτόμο (πορτοφολάς)] (Biscardi, 408,414. Harrison, 222).
50 Εικάζουμε ότι η ώρα είναι 7 το πρωί, διότι ή διαδικασία ξεκινά με το χάραμα. Το εάν είναι καλοκαίρι ή χειμώνας δεν το γνωρίζουμε. Οι Τόγιας – Ρούσσος (15) αναφέρουν ότι ήταν άνοιξη, θεωρούμε εδώ λοιπόν ότι είναι άνοιξη, ότι δηλαδή η μέρα διαρκεί περίπου 12 ώρες. Βλ. επίσης και το Χρονοδιάγραμμα.
51 Βλ. εικόνα στην σελίδα 32.
52 Boegehold, 238 -239.
53 Biscardi, 425.
54 Ή άλλων εθνικοτήτων υπηρέτες. Οι Σκύθες ήταν από την Ρωσία.
55 Boegehold, 25, 195 -196, όπου γίνεται ευρύτατη αναφορά σε πηγές, στις οποίες περιγράφονται ή κιγκλίς (πόρτα) και οι δρύφακτοι (μπάρες).
56 Ο Σωκράτης αναφέρεται σε «ακροατές» στην Απολογία του. Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους, XII, Ε, 25.
57 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 546.
58 Boegehold, 201. Το βήμα ήταν ένα υπερυψωμένο βάθρο. Biscardi, 425.
69 Υπολογίζεται ότι η χρονική διάρκεια μέχρι όλο το νερό να ρεύση στον κάτω αμφορέα ήταν 52 λεπτά. Ανάλογα με την υπόθεση γέμιζαν μισό, κατά τα τρία τέταρτα, ή ολόκληρο τον αμφορέα με νερό. Εάν η υπόθεση θα διαρκούσε πολύ γέμιζαν από 1 ως 12 αμφορείς. Εδώ εικάζουμε και υπολογίζουμε ότι γέμισε ο «εφ’ ύδωρ» τον αμφορέα της κλεψύδρας 2-3 φορές, όπως αναφέρουμε και πιο κάτω στο κείμενο.
60 Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, XX, Β.
61 Biscardi, 425.
62 Howatson, Νόμος στην Αθήνα 527 (529).
63Ό.π. (Β. β.).
64 Η δεύτερη αυτή πρόταση μας θυμίζει τον νόμο περί απαγόρευσης της διδασκαλίας της τέχνης λόγων.
65 Πλάτων, Σωκράτους Απολογία, 25. «Οι ρητορικοί λόγοι των κατηγόρων ήταν αξιοθαύμαστοι».
66 Αυτοί έγραφαν λόγους ειδικά για να τους διάβαση ο μηνυτής, ο ενάγων, ο κατηγορούμενος ή ο εναγόμενος στο δικαστήριο. Γνωστοί λογογράφοι ήταν ο Αντιφών, ο Λυσίας και ο Δημοσθένης (Howatson, Λογογράφοι, 458). Αντί του διαδίκου αγόρευε ο συνήγορος σε εξαιρετικές περιπτώσεις και συντρεχόντων ειδικών σοβαρών λόγων (π.χ. ασθένεια διαδίκου) (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 546).
67 Ο Άνυτος είναι το «ισχυρό χαρτί» του Μέλητου, για να πείση τους δικαστές και συνήθως κρατάμε το «ισχυρό χαρτί» για το τέλος. Τόσο ισχυρός ήταν ο Άνυτος, ώστε ο Σωκράτης τον χαρακτηρίζει «κατήγορο».
68 Για 52 λεπτά ανά αμφορέα (Boegehold, 77).
69 Πλάτων, Σωκράτους Απολογία, 25. «Οι ρητορικοί λόγοι των κατηγόρων ήταν αξιοθαύμαστοι».
70 «Αν ήταν τρεις κλεψύδρες, θα ήταν για τρεις φορές συνολικά, αν ήταν μία κλεψύδρα θα ήταν για τρίτη φορά. Βάσει των πηγών υπήρχαν 1-12 κλεψύδρες, όπως είπαμε, αρά πιθανό είναι ότι υπήρχαν και οι δώδεκα και ο «εφ’ ύδωρ» γεμίζει και τις τρεις. Στο κείμενο αναφερόμαστε για λόγους αμεσότητας του λόγου και όχι κατ’ ακριβολογία σε μία κλεψύδρα που την γεμίζει τρεις φορές. Πράγματι, δεν είναι πιθανό να δεχτούμε ότι η διαδικασία σταματούσε, όποτε άδειαζε ένας αμφορέας και περίμεναν μέχρι να ξαναγεμίση την κλεψύδρα ο «εφ’ ύδωρ». Αυτό θα μπορούσε να συμβαίνη, μόνο αν επιθυμούσαν να υπάρχουν διαλείμματα για ξεκούραση.
71 Γιαννακόπουλος, 66.
72 Boegehold, 35.
73 Από το κείμενο αυτό μας σώζονται ελάχιστες λέξεις.
74 Πλούταρχος, 32. Όταν δικαζόταν ή Ασπασία για ασέβεια, ο Περικλής παρουσιάστηκε στο δικαστήριο και έκλαιγε μπροστά στους δικαστές, για να πετύχη την αθώωση της.
75 Μόνο έμμεσα καλεί μάρτυρες υπεράσπισης, όταν απευθύνει ερωτήσεις στον Μέλητο και τον προτρέπει ο Μέλητος να καλέση μάρτυρες, μαθητές του Σωκράτη, οι όποιοι θα κατέθεταν υπέρ του Σωκράτη, γι’ αυτό ο Μέλητος δεν τους καλεί. Κατ’ αποτέλεσμα ο Σωκράτης δεν καλεί μάρτυρες υπεράσπισης.
76 Όταν ο νεαρός τότε Πλάτων επιχείρησε να ανέβη στο βήμα, προκειμένου να υπερασπιστή τον δάσκαλο του, οι δικαστές δια βοής δεν του το επέτρεψαν. Τον γιουχάρισαν (όχι όλοι) και συνέβη ο πρόεδρος να χάση τον έλεγχο, όπως αναφέρεται και στην επόμενη σημείωση.
77 Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, V, Ε. Στο σημείο αυτό οι δικαστές θορυβούν και ο Σω-κράτης τους καλεί να μην θορυβούν. Ο πρόεδρος χάνει τον έλεγχο (ίσως σκόπιμα) και ο Σωκράτης αναλαμβάνει -προσωρινά- τα καθήκοντα του επιτηρητή της τάξης.
78 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 546.
79 «και γαρ ο νόμος κελεύει αποκρίνεσθαι» Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, XIII, D.
80 Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, XIV, Β.
81 Αυτός ο όρκος αποτελεί ένδειξη, ότι ο Σωκράτης πίστευε στους θεούς των Αθηναίων. Άλλη ισχυρότατη ένδειξη είναι η μαρτυρία ότι «ό Σωκράτης και φανερά προσέφερε θυσίες άλλοτε μεν στο σπίτι του άλλοτε δε στους κοινούς βωμούς της πόλης, και φανερά επίσης κατέφευγε στην μαντική» (ή μαντική ήταν αποδεκτή από τους Αθηναίους τότε) (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Ι 1,2).
82 Αισχίνης, 1, 79.
83 Ναι, η έκφραση είναι «επί της ενοχής», αλλά σκόπιμα εδώ χρησιμοποιείται η έκφραση «επί της αθωότητας».
84 Δημοσθένης, Προς Λεπτίνην, 118.
85 Ο κάθετος άξονας στο μέσο του δισκαρίου λεγόταν αυλίσκος (Αριστοτέλης, 68.2 – 69.2). 86 Άλλωστε, και σήμερα οι δικαστές είναι υποχρεωμένοι από τον νόμο να παίρνουν σαφή θέση.
87 Biscardi, 425.
88 Εικάζουμε ότι γίνεται ένα (σύντομο) διάλειμμα για φαγητό και (σύντομη) πνευματική ανάπαυση.
89 Biscardi, 426. Γενικά, ήταν επιτρεπτό να επιβάλλεται ποινή, χωρίς να υπάρχη νόμος που να προβλέπη την πράξη (οπότε οι δικαστές έκριναν γνώμη τη δικαιότατη) η την ποινή (Οπότε πρότειναν οι διάδικοι ποινή). Β, 41
90 «ότ’ ουν κατεδικάσθη διοκοσίοις ογδοήκοντα μια πλείοσι ψήφους των απολυουσών».
91 Harrison, 92.
92 Ο Stone (282) κακώς λέει ότι οι δικαστές ήταν 500, χωρίς να προβληματίζεται για το εάν ήταν 500 ή 501.
93 Howatson, Νόμος στην Αθήνα 527 (528). όπου αναφέρεται, ότι υπάρχουν μαρτυρίες για τον τέταρτο αιώνα π.Χ., ότι τα δικαστήρια απαρτίζονταν από μονό αριθμό δικαστών, για να αποφεύγεται η ισοψηφία, ενώ μαρτυρία για μονό αριθμό κατά τον πέμπτο αιώνα δεν υπάρχει (Αισχύλος, Ορέστεια, Ευμενίδες: ισοψηφία σήμαινε αθώωση του κατηγορουμένου). Μην ξεχνάμε όμως, ότι είμαστε στο έτος 399 π.Χ., ένα έτος μετά το πέρας του 5ου αιώνα, και στο πρώτο έτος του 4ου αιώνα. Άρα είναι αδύνατο με ακρίβεια να προσδιοριστή αν οι δικαστές ήταν 500 ή 501.
94 Ή αντιστοιχία χαλκών, άβολων, δραχμών, μνών και ταλάντων είναι ή ακόλουθη:
12 χαλκοί = 1 άβολος
6 άβολοι = 1 δραχμή
100 δραχμές = 1μνα
Ο Σόλων αύξησε την αξία της μνας από 73 σε 100 δραχμές. Biscardi, 378.
60 μνές = 1 τάλαντο. Howatson, Χρήματα 781.
Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς μπορούσε κανείς να αγοράση με μια μνα τότε που έγινε η δίκη του Σωκράτη. Ξέρουμε μόνο ότι με 1 ως 5 μνές μπορούσε κάποιος να ελευθέρωση έναν αιχμάλωτο πολέμου και ότι ένα πρόβατο πουλιόταν τον 4ο αιώνα π.Χ. 10-20 δραχμές (Τόγια – Ρούσσου, 55).
95 Τα χρήματα από τα πρόστιμα και τα δικαστικά έξοδα καταθέτονταν στο Ταμείο από το οποίο πληρώνονταν οι δικαστές. Howatson, Νόμος στην Αθήνα 527 (528).
96 Αυτή ή πρόταση του Σωκράτη θα μπορούσε να χαρακτηριστή με σημερινή νομική ορολογία ως ένσταση που κρινόταν από το δικαστήριο παραχρήμα. Είναι πάντως αβάσιμη, διότι η απόφαση της Ηλιαίας ήταν 281 καταδικαστικές ψήφοι – 220 αθωωτικές ψήφοι και οι 100 καταδικαστικές περιλαμβάνονται στις 281 καταδικαστικές ψήφους. Ορθά και νόμιμα συνεπώς απορρίπτεται από την Ηλιαία.
97 Αυτή η πρόταση του Σωκράτη αποδεικνύει την συνέπεια του, κρίνεται όμως από σύγχρονους συγγραφείς (Stone, 291 και 295) και ως πρόκληση. Τα σχετικά θέματα αναλύονται στα Συμπεράσματα.
98 Στο σημείο αυτό βλέπουμε ότι στην αρχαία Αθήνα τρίτοι επιτρέπεται να καταβάλουν για χάρη του ενόχου την χρηματική ποινή που ορίζει το δικαστήριο.
99 Δηλαδή μισό τάλαντο, 3000 δραχμές ή 6000 οβολοί, περίπου το 4πλάσιο όσων οβολών είχαν λάβει οι 501 δικαστές του Σωκράτη.
100 Boegehold, 235.
101 Δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα βέβαιοι για το τι ίσχυε με ακρίβεια έτους, άλλα με υπολογισμό δεκαετιών. Πρβλ. Boegehold, 36.
102 Βλ. πιο πάνω (Γ. δ.).
103 Η μέρα πλησιάζει στο τέλος και, είτε έγινε διάλειμμα για φαγητό είτε όχι, υπάρχει κούραση και εκνευρισμός.
104 Έφεση δεν επιτρεπόταν. Οι αποφάσεις της Ηλιαίας ήταν τελεσίδικες (Τρωϊάνος – Βε-λισσαροπουλου, 59). Μόνο αμνηστία θα μπορούσε νόμιμα να ζήτηση ο Σωκράτης (Harrison, 199), ενώ πριν την απόφαση θα μπορούσε να προτείνη εξορία.
105 Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των ψήφων που καταδίκασαν τον Σωκράτη σε θάνατο. Ίσως ήταν 361 – 140. Βλ. Χρονοδιάγραμμα.
106 Δικαστικός μισθός (2 οβολοί) καθιερώθηκε από τον Περικλή, προκειμένου να καταστή δυνατόν και στις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις να μετέχουν στην απονομή της δικαιοσύνης (Τρωϊάνος – Βελισσαροπουλου, 59). Πριν το 425 π.Χ. (και τύ 399 π.Χ.) οι 2 οβολοί αυξήθηκαν σε 3. Howatson, Νόμος στην Αθήνα 527 (528).
107 Mosse, 113.
108 Τόγια – Ρούσσου, 111.
109 Κάθε χρόνο, από τον καιρό, καθώς έλεγαν, του Θησέα, οι Αθηναίοι έστελναν μια ιερή πρεσβεία στην Δήλο. Όσο το κρατικό πλοίο απουσίαζε σ’ αυτήν την αποστολή, η Αθήνα διατελούσε σε κατάσταση τελετουργικής κάθαρσης, όπου κανένας εγκληματίας δεν επιτρεπόταν να εκτελεστή (Howatson, Δήλος, 199).
110 Ο Πλάτων στον Κρίτωνα παρουσιάζει τον Σωκράτη να μιλάη για το ότι είναι δίκαιο να μην αποδράσει, ενώ στον Φαίδωνα παρουσιάζει τις τελευταίες στιγμές του Σωκράτη, αν και ο ίδιος ο Πλάτων ήταν απών λόγω ασθενείας, όπως αναφέρουμε πιο κάτω.
111 Ο Αντισθένης λέει, ότι η Ξανθίππη ήταν «ή πιο στρυφνή από όλα τα πλάσματα που υπάρχουν, θα έλεγα μάλιστα και που έχουν υπάρξει και που θα υπάρξουν ποτέ» (Ξενοφών, Συμπόσιον, II 10). Αλλού ο Σωκράτης συμβουλεύει τον μεγάλο γυιό του, Λαμπροκλή, να τιμά την μητέρα του παρά την κακή της διάθεση (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, II, 2).
112 Υπάρχει η άποψη, ότι ο Πλάτων σκόπιμα στον Φαίδωνα παρουσιάζει τον εαυτό του απόντα (Τόγια-Ρούσσου, 111).
113 Από ένα φυτό που φυτρώνει στην Ελλάδα και το όνομα του είναι μαγκούτα ή βρωμό-χορτο, έπαιρναν τους σπόρους, τους ξέραιναν, τους έτριβαν, τους διέλυαν μέσα σε νερό και ετοίμαζαν έτσι το κώνειο. Αυτό ήταν πάρα πολύ δραστικό δηλητήριο και το έδιναν να το πιουν οι καταδικασμένοι σε θάνατο (Τόγια-Ρούσσου, 117).
Πηγή
https://theancientwebgreece.wordpress.com/2015/05/15/%CF%83%CF%89%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CF%83-%CE%B7-%CF%80%CE%B9%CE%BF-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B2%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CE%B2%CE%B7%CE%BC%CE%B1/
